Kiedy w XVII wieku Japonia wkroczyła w długotrwały okres stabilizacji i pokoju, a także znikło zagrożenie zagraniczne, wojownicy stali się zbędni. Oprócz stłumienia kilku powstań chłopskich, nielicznych przypadków konieczności walki o honor panów i drobnych zadań związanych z pilnowaniem porządku publicznego, nie było dla nich innej pracy. Dlatego zaczęli się oni zmieniać w urzędników i zarządców. Ich bitwy rozgrywały się na papierze. O roli, jaką odgrywali Samuraje w czasach szogunatu Tokugawa pisze profesor Kenneth G. Henshall.
Ludzie ze szczytu drabiny społecznej znaleźli się w wyjątkowo niezręcznym położeniu, a ich życie nabrało charakteru niemal pasożytniczego. Chwytali się więc wszelkich okazji, by udowodnić swą waleczność.
Reklama
Bushidō. Droga wojownika
Zadawali sobie wiele absurdalnego trudu, by uzasadnić własne istnienie. Paradoksalnie, to w tym okresie, gdy samuraje stawali się niepotrzebni, pojawił się najdoskonalszy wyraz samurajskich ideałów, bushidō (droga wojownika).
Każdy Japończyk zna opowieść o czterdziestu siedmiu rōninach. Rōnin (wędrowiec) był samurajem, który utracił swego pana z powodu zwolnienia ze służby, śmierci pana lub jego degradacji. W Japonii rządzonej przez Tokugawów sporo rōninów włóczyło się po kraju, wywołując niepokój zarówno chłopów, jak i rządzących. „Czterdziestu siedmiu” , o których tu mowa, uznaje się za wcielenie cnót samurajskich.
W 1701 roku ich pan, Asano Naganori (1665—1701) z Akō nad zatoką Harima (prefektura Hyōgo) został znieważony przez Kirę Yoshinakę (1641—1703), szefa protokołu szoguna. Asano wyciągnął miecz w zamku szoguna — co było uznawane za wielce obraźliwe. Kazano mu więc popełnić seppuku, a jego ziemie zostały skonfiskowane.
Czterdziestu siedmiu służących mu, właśnie pozbawionych pana samurajów przysięgło pomścić jego śmierć, zabijając Kirę. Swój zamiar skrywali przez dwa lata, udając rozpustne życie, po czym w chwili nieuwagi zaatakowali i zamordowali Kirę, a jego odciętą głowę złożyli na grobie swojego pana.
Choć ich postępowanie uznano za wzorową realizację bushidō, rōninom rozkazano popełnienie samobójstwa — za samowolne wymierzenie sprawiedliwości. Zbiorowe seppuku nastąpiło w atmosferze uczonych dysput i powszechnych sporów. Groby roninów w świątyni Sengakuji w Tokio stanowią dziś ważną atrakcję turystyczną.
Droga samuraja
Opisy bushidō z tamtego okresu, do dziś cieszące się popularnością, to Hagakure (Zapiski ukryte pod liśćmi) z 1716 roku i Gorin No Sho (Księga pięciu kręgów) — około 1643 roku. Jednak najciekawszy został stworzony przez Yamagę Sokō (1622—1685), który sam był roninem, a także nauczycielem jednego z czterdziestu siedmiu rōninów.
Reklama
Yamaga prawdopodobnie jako pierwszy dostrzegł w bushidō system filozoficzny. W swoich pismach podkreślał takie jego aspekty jak lojalność i samodyscyplina oraz znaczenie studiów i uprawiania sztuki dla wszechstronnego rozwoju człowieka. Szczególne istotna jest świadomość własnej roli w życiu oraz właściwe ułożenie relacji z innymi ludźmi.
Autor przyjmuje ton obronny, usprawiedliwiając pozorny brak użyteczności samurajów. Dowodzi, że ich zawodowa bezczynność umożliwiła odpowiednią koncentrację na doskonaleniu cnót moralnych, dzięki czemu samuraje mogli posłużyć jako wzór dla reszty społeczeństwa, w miarę potrzeby ucząc dyscypliny:
Samuraj rezygnuje z zajęcia rolnika, rzemieślnika i kupca, ograniczając się do praktykowania swojej Drogi; jeśli człowiek z trzech zwykłych klas popełni wykroczenie przeciwko zasadom moralnym, samuraj natychmiast go ukarze, w ten sposób strzegąc moralności w kraju.
Silne wpływy konfucjańskie
Moralność, o której tu mowa, różni się jednak od moralności świata zachodniego. Nie chodzi tu bowiem o kwestie dobra i zła, lecz o postępowanie oczekiwane w danej sytuacji i porządku społecznym. Wychylanie się przed szereg powoduje natychmiastową karę.
W opowieści Yamanagi można dostrzec silne wpływy konfucjańskie. Dla konfucjanistów bardzo ważna jest znajomość własnego miejsca, traktowanie relacji społecznych z honorem, przestrzeganie porządku i wypełnianie obowiązków. Właśnie z powodu tych wartości konfucjanizm został na nowo ożywiony i promowany przez szogunów z rodu Tokugawa. Pewne aspekty tej filozofii zostały jednak zmodyfikowane, tak by bardziej pasowały do rzeczywistości Japonii.
Reklama
Na przykład, chiński konfucjanizm dopuszczał okazywanie wierności przekonaniom, w Japonii zostało to ograniczone do wierności zwierzchnikowi. Mianowany został konfucjański doradca szoguna, a w Edo, dzięki jego wsparciu, otwarto szkołę konfucjańską. W tym okresie pojawiło się wielu ważnych uczonych zajmujących się tą filozofią, jak Hayashi Razan (1583—1657), Yamazaki Anzai (1618-1682), Arai Hakuseki (1657-1725) i ogyu Sorai (1666-1728).
Postrzeganie kobiet w świecie samurajów
Jedną z dziedzin, na którą konfucjanizm wywarł znaczący wpływ, był sposób postrzegania roli kobiety i mężczyzny oraz wzrost zainteresowania tematyką seksualną. Pojawiły się teksty takie jak Onna Daigaku (Wielka nauka dla kobiet) z 1716 roku, który nauczał o „pięciu niedostatkach” kobiet — braku uległości, niezadowoleniu, obmowie, zazdrości i głupocie — oraz oceniał je znacznie niżej niż mężczyzn.
W Onna Daigaku zauważa się, że „Te pięć wad można bez wątpienia znaleźć u siedmiu czy ośmiu na każde dziesięć kobiet. Z nich rodzi się niższość kobiet w stosunku do mężczyzn”. Tak niskie zdanie o kobietach było jednym z powodów, dla których tak wielu — jeśli nie większość — samurajów wybierało związki homoseksualne. Ponadto popularna w pewnych kręgach chińska filozofia Yin i yang, nauczała, że zbyt dużo związków z żeńskim Yin może poważnie osłabić męskie yang.
Konfucjaniści i szogun nie wyrazili co prawda otwartego poparcia dla homoseksualizmu, jednak przymykali na niego oczy. Cicha aprobata szogunamogła też wynikać z faktu, że fizyczna strona męskich kontaktów homoseksualnych w Japonii była zawsze odzwierciedleniem hierarchii społecznej , gdzie stroną aktywną był wyższy rangą. Konfucjanizm nie we wszystkim był jednak korzystny dla szogunatu.
Reklama
Podejście do edukacji
Jak na ironię, zachęcał on do rozwoju i studiowania. Chiński sposób postrzegania hierarchii i stanowisk zakładał bowiem pewną mobilność dzięki nauce i wybitnym osiągnięciom. W późniejszych wiekach stało się to również do pewnego stopnia dopuszczalne w Japonii. Zachęcanie do studiowania i indywidualnych osiągnięć niekoniecznie jednak najlepiej służyło interesom szogunów Tokugawa i ich polityce niepodważalnej trwałości zasad.
Z czasem w pewnych kręgach zaczęło się pojawiać coraz więcej krytycyzmu. Nie powinno się jednak przeceniać tej tendencji, ponieważ posłuszeństwo nadal pozostawało najważniejsze. Dzieci samurajów i arystokratów uczyły się w domu lub przeznaczonych tylko dla nich szkołach.
Prywatne szkoły zakładali też zamożni kupcy. Możliwość nauki — w niewielkich szkołach zwanych terakoya (dosłownie „budynek dziecięcej świątyni”) — otrzymywały coraz częściej dzieci z innych klas społecznych. Placówki te początkowo działały pod patronatem wiejskich świątyń. Wkrótce jednak trafiły również do miast.
Ilu osób potrafiło pisać i czytać?
Nauka zwykle była bardzo tania lub darmowa, ponieważ pracę nauczyciela często wykonywali mnisi, w ramach wypełniania szlachetnego uczynku, lub samurajowie dla podbudowania poczucia własnej wartości. Dzięki upowszechnieniu edukacji umiejętność czytania i pisania w drugiej części omawianego okresu wzrosła — do 45 procent wśród mężczyzn i 15 procent wśród kobiet, co dawało średni wskaźnik na poziomie 30 procent.
Reklama
Najprawdopodobniej był to najlepszy wynik na świecie w tamtym czasie. Zapoczątkowana wówczas tendencja utrzymała się do dziś, a Japonia nadal cieszy się najwyższym, sięgającym 99 procent, wskaźnikiem umiejętności czytania i pisania w społeczeństwie.
Kokugaku
Z konfucjanizmem była też związana kłopotliwa sprzeczność: zachęcał on bowiem do posłuszeństwa władcy, co nieuchronnie prowadziło do pytania, kto tak naprawdę jest władcą. Uwadze coraz bardziej wykształconego społeczeństwa nie mógł umknąć fakt, że w Chinach rządził cesarz. To sugerowałoby, że szogun jest uzurpatorem.
Wątpliwości dotyczące szogunatu nasiliły się wraz z początkiem XVIII wieku, odrodzeniem szintoizmu oraz zainteresowania związanymi z nim dawnymi tekstami, jak Kojiki. Szintoizm i Kojiki, postrzegane jako czysto japońskie, stały się elementem kokugaku (nauka narodowa). Wpisywała się ona w proces budzenia świadomości narodowej , pobudzany przez rzadko docierające sygnały ze świata zewnętrznego — rozbitków, statki uzupełniające zapasy i tym podobne.
Była też przejawem opinii, że Japonia staje się trochę zbyt chińska. Wśród propagatorów kokugaku znaleźli się między innymi Motoori Norinaga (1730-1801) i Hirata Atsutane (1776-1843). Motoori napisał komentarze do Kojiki i otwarcie krytykował kulturę chińską. Hirata dowodził wyższości szintoizmu i Japonii, a jego twórczość stała się inspiracją dla późniejszego japońskiego nacjonalizmu i imperializmu.
Idealizacja zwyczajów samurajów, odrodzenie konfucjanizmu, upowszechnienie oświaty oraz pojawienie się nacjonalizmu — wszystkie te zjawiska odegrały ważną rolę w narodzinach nowożytnej Japonii. Podobnie oczywiście jak przywiązanie do reguł i tradycji, które legły u ich podstaw.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Kennetha G. Henshalla pt. Historia Japonii. Jej polska edycja ukazała się w 2024 roku nakładem wydawnictwa Bellona.
Książka, która pozwala zrozumieć dzieje Japonii
