Handel odpustami w celu spłacenia pożyczek zaciągniętych przez papieża przybrał na początku XVI wieku fanatyczne rozmiary. Dla kurii rzymskiej był to doskonały interes. Ale dla pewnego „uczciwego niemieckiego brata zakonnego” Marcina Lutra – o jeden krok za daleko na drodze do upadku rzymskiego Kościoła.
Papież Leon X założył, że odpusty będą kupować nie tylko grzesznicy, ale także rodziny i znajomi w prezencie dla nich. Można je było nawet nabywać w imieniu zmarłych krewnych, którzy ponoć w ostatnim tchnieniu przeżywali męki czyśćca i domagali się odpustu.
Reklama
Takie odpustowe „transakcje terminowe” mogli także kupować żywi jako ubezpieczenie od grzechów jeszcze nie popełnionych. Jak sobie wyobrażano straszny los czekający grzeszników w życiu pozagrobowym, sugestywnie przedstawił holenderski malarz Hieronymus Bosch, nic więc dziwnego, że handel odpustami rozwinął się na masową skalę.
95 tez Marcina Lutra
Tego było już za wiele dla pewnego uczciwego niemieckiego brata zakonnego i syna właściciela kopalni, Marcina Lutra. To, co zobaczył w Rzymie, do głębi nim wstrząsnęło. Po powrocie do Niemiec zrobił więc to, co inni: zaczął się zastanawiać nad instytucjonalnym stanem Kościoła i jego związkiem z wiarą chrześcijańską.
Szczególnie oburzało go kupczenie odpustami i złorzeczył na wyciąganie pieniędzy od wiernych, jakby „dusze mogły wylatywać z czyśćca, gdy tylko monety zabrzęczą w sakiewce”. W 1517 roku Luter sporządził listę dziewięćdziesięciu pięciu tez „pod dyskusję”, ale to, czy rzeczywiście przybił ją do drzwi kościoła w Wittenberdze, jest dziś podawane w wątpliwość.
Luter odwołał się do ducha nauczania Wycliffe’a i Husa, zapewniając, że wiara jest bezpośrednim związkiem człowieka z Bogiem. Nie trzeba do tego mediacji katolickich księży ani pośrednictwa obskuranckich dogmatów, nie mówiąc już o wyciąganiu ostatniego grosza od przestraszonych biedaków. Zbawienie nie jest nagrodą, którą można sobie kupić, ale darem Bożej miłości.
Reklama
„Papiestwo jest bardziej zepsute niż Babilon i Sodoma”
Luter był życzliwym człowiekiem, ale także aroganckim i nie bawiącym się w subtelności, a z całą pewnością nieskorym do kompromisów.
Ogłosił, że „papiestwo jest bardziej zepsute niż Babilon i Sodoma”. Nienawidził Żydów, a potem skonfliktował się także z innymi reformatorami, zwłaszcza ze swym wcześniejszym idolem Erazmem z Rotterdamu. Podczas gdy holenderski filozof chciał zreformować Kościół od wewnątrz, Lutrowi chodziło o coś zupełnie innego.
Erazm powiedział o Lutrze: „Ja zniosłem jajo, które potem wysiedział Luter, ale wylągł się z niego zupełnie inny ptak”, a Luter nazwał Erazma „żmiją, kłamcą i ustami samego Szatana”.
„Oto stoję, inaczej nie mogę”. Sejm w Wormacji w 1521 roku
Wielu niemieckich władców widziało w stanowisku Lutra polityczne korzyści dla siebie. Kościelne majątki ziemskie kłuły w oczy w równej mierze arystokratów, kupców czy prostych ludzi i wydawały się łatwym łupem. Kościół jednak przypuścił kontratak.
Reklama
W 1521 roku odbył się sejm w Wormacji pod przewodnictwem Karola V, na który przybył także Luter. Na sejmie Karol powiedział, że „pewien mnich, sprowadzony na złą drogę przez prywatny osąd, wystąpił przeciwko wierze wyznawanej przez wszystkich chrześcijan od tysiąca lat i dłużej. Człowiek ten zuchwale twierdzi, że wszyscy chrześcijanie do dnia dzisiejszego się mylili”. Na koniec cesarz oświadczył, że występując przeciwko niemu, kładzie on na szalę swoje ciało i duszę.
Luter odpowiedział mu ponoć słynną deklaracją sprzeciwu: Hierstehe ich. Ich kann nicht anders – Oto stoję, inaczej nie mogę. Pomimo listu żelaznego od cesarza pamiętał on jednak, co spotkało Husa w 1415 roku [spalonego na soborze w Konstancji], i postanowił schronić się na zamku w Wartburgu, gdzie elektor saski udzielił mu azylu.
Z pomocą Łukasza Cranacha i Albrechta Dürera opublikował ilustrowany esej wymierzony przeciwko Kościołowi. W ten sposób reformacja zrodziła rynek wydawniczy.
„Te złodziejskie, mordercze hordy wieśniaków”
Teolog mniej impulsywny od Lutra mógłby może zjednoczyć niemieckojęzyczny świat przeciwko Rzymowi albo przynajmniej skłoniłby papieża do większej tolerancji i reform. Luter był jednak konserwatystą.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Kiedy w 1525 roku niemieccy chłopi powstali przeciwko swym panom, poparł zdławienie buntu, oświadczając, że niech każdy „dźga, grzmoci, zabija (…) te złodziejskie, mordercze hordy wieśniaków”.
Prowadził kampanię przeciwko innym ruchom reformatorskim: anabaptystom, protestantom Ulricha Zwingliego z Zurychu, odszczepieńcom Kalwina z Genewy. Naśmiewał się z teorii Kopernika, że Ziemia krąży wokół Słońca, mówiąc, że to dzieło „głupca, poronionego astrologa”.
Reklama
Niemcy podzielone na pół
Niemcy podzieliły się mniej więcej na północ popierającą Lutra i południe sprzeciwiające się reformacji.
Pierwszy jego sprawę poparł zakon krzyżacki z Prus. Północne Niderlandy, północne Niemcy i Prusy zrobiły to samo. Habsburskie terytoria Karola V wraz z Austrią, Węgrami i Flandrią pozostały lojalne wobec Rzymu. Mimo podziału Świętego Cesarstwa Rzymskiego przywiązanie Habsburgów do katolicyzmu trwało jeszcze ponad trzy stulecia.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Simona Jenkinsa pt. Krótka historia Europy. Od Peryklesa do Putina. Ukazała się ona nakładem Domu Wydawniczego Rebis (2020).
Całe dzieje Europy na 440 stronach
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany obróbce korektorskiej.
Ilustracja tytułowa: Marcin Luter na obrazie Renate Wandel (Museum Schloss Moritzburg Zeitz, lic. CC-BY-NC SA).
1 komentarz