Pod koniec XVII wieku Imperium Osmańskie zagrażało chrześcijańskiej Europie, a jego armia siała postrach na kontynencie. Nieco ponad dwa stulecia później państwo ze stolicą w Stambule było już jednak zaledwie pośmiewiskiem, przezywanym „chorym człowiekiem Europy”. Jak doszło do jego faktycznego upadku?
W połowie XIX wieku, w epoce tzw. Tanzimatu (1839–1876), próbowano przeprowadzić reformy, modernizując Imperium Osmańskie oraz jego system polityczny. Ukoronowanie tego procesu stanowiło wprowadzenie w 1876 roku konstytucji. Sułtan Abdülhamid II jednak niemal natychmiast zawiesił jej funkcjonowanie.
Reklama
Lata kryzysu
Przez kolejne trzy dekady rządził samodzielnie, opierając się na konserwatywnych doradcach oraz dostojnikach muzułmańskich. Okres ten to nie tylko stagnacja, ale niekiedy wręcz regres w życiu politycznym, ekonomicznym oraz społecznym.
Pogłębiający się kryzys państwa i jego słabnąca pozycja międzynarodowa spowodowały, że coraz większa część elit osmańskich opowiadała się za koniecznością gruntownych reform. Zwolennicy modernizacji, skupieni wokół powstałego 1899 roku Komitetu Jedności i Postępu, opowiadali się za zniesieniem monarchii absolutnej oraz przywróceniem konstytucji z 1876 roku.
Jednocześnie odwoływali się do tureckiego dziedzictwa kulturowego, dlatego powszechnie nazywano ich młodoturkami.
Sympatykami idei głoszonych przez Komitet Jedności i Postępu było wielu młodszych oficerów. W 1908 roku w oddziałach rozlokowanych w Tracji i Macedonii doszło do rozruchów. Wojska wysłane w celu stłumienia niepokojów przyłączyły się do buntowników.
Rebelia i wymuszona abdykacja
Sułtan, postawiony pod ścianą, po 30 latach przywrócił konstytucję. Wywołało to powszechną falę entuzjazmu, w tym także wśród chrześcijan, liczących na poprawę swojej pozycji politycznej w państwie. Początkowa euforia nie trwała długo.
Reklama
W kwietniu 1909 roku w stolicy doszło do buntu żołnierzy, do których szybko przyłączyli się słuchacze szkół religijnych i ulemowie. Natomiast po stronie reformatorów opowiedziały się wojska w garnizonach europejskich. Utworzono z nich tzw. Armię Czynu (Hareket Ordusu), na czele której stanął gen. Mahmud Şevket.
Choć nie należał do bezkrytycznych zwolenników Komitetu Jedności i Postępu, to uważał wystąpienia w stolicy za zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Już 24 kwietnia wojska Şevketa, nie napotykając większego oporu, wkroczyły do stolicy. Przywódców rebelii stracono, zaś sułtana Abdülhamida II zmuszono do abdykacji.
Jego miejsce zajął Mehmed V, będący faktycznie marionetką w rękach przywódców komitetu. Wkrótce znowelizowano konstytucję, pozbawiając monarchę realnej władzy i ograniczając jego rolę do pełnienia funkcji reprezentacyjnych oraz religijnych.
Dysponując pełnią władzy w stolicy, Komitet Jedności i Postępu zaczął rozszerzać swoje wpływy na prowincję, próbując wprowadzać zapowiadane reformy. Okazało się to znacznie trudniejsze, niż to sobie początkowo wyobrażano. Tymczasem sytuacja międzynarodowa imperium ulegała dalszemu pogorszeniu.
Owoce chaosu
Chaos wywołany rewolucją wykorzystali sąsiedzi. 5 października 1908 roku Bułgaria, dotąd formalnie uznająca zwierzchnictwo sułtana, ogłosiła pełną niepodległość. Dzień później Austro-Węgry zaanektowały okupowaną Bośnię i Hercegowinę, wkrótce zaś autonomiczna Republika Krety zadeklarowała przyłączenie do Grecji. Nie był to koniec niepowodzeń.
W nocy z 26 na 27 września 1911 roku Włochy wystosowały ultimatum, domagając się przekazania Trypolitanii i Cyrenajki. Gdy odrzucono ich żądania, wypowiedziały imperium wojnę, dokonując inwazji na obie prowincje.
Reklama
Rząd osmański długo nie chciał ugiąć się przed włoskimi żądaniami. Dopiero zajęcie przez Włochów wysp Dodekanezu zmusiło Osmanów do zgody na oddanie Libii. Powyższe porażki bledną jednak w porównaniu do tragedii, jaka wkrótce rozegrała się na Bałkanach.
Narody, które niedawno uwolniły się spod panowania sułtana, dążyły do wydarcia Osmanom ziem uznawanych za swoje. Były jednak zbyt słabe, by uczynić to samodzielnie, a wzajemna nieufność, często zaś otwarta wrogość, uniemożliwiały wspólne działanie.
Dopiero w marcu 1912 roku, pokonując dotychczasowe animozje, podpisano sojusz serbsko-bułgarski, w maju natomiast bułgarsko-grecki. Do koalicji przyłączyła się także Czarnogóra. Ta ostatnia 8 października wypowiedziała wojnę Imperium Osmańskiemu, wkrótce zaś uczyniły to także: Serbia, Grecja oraz Bułgaria.
Pierwsza wojna bałkańska
Armia osmańska nie była przygotowana do walki na kilku frontach, sojusznicy dysponowali przeszło dwukrotną przewagą liczebną, a flota grecka uniemożliwiła przysłanie osiłków z Azji. W rezultacie wojska sułtana poniosły wiele dotkliwych porażek, siły koalicji szybko opanowały niemal wszystkie posiadłości europejskie, a oddziały bułgarskie podeszły pod samą stolicę.
Reklama
Porażki na froncie doprowadziły do zamachu stanu przeprowadzonego przez młodych działaczy Komitetu Jedności i Postępu. 23 stycznia 1913 roku grupa spiskowców, na czele której stali Mehmed Talât oraz İsmail Enver, wdarła się do siedziby rządu.
W trakcie zajścia zastrzelono ministra wojny Nazıma Paszę, uwięziono pozostałych członków gabinetu, a wielkiego wezyra zmuszono do ustąpienia. Jego miejsce zajął znany nam już gen. Şevket, obejmując jednocześnie tekę ministra wojny.
Zmiana władzy nie wpłynęła na przebieg działań wojennych. Próba kontrofensywy zakończyła się katastrofą, a pod koniec marca skapitulował Adrianopol (dziś tur. Edirne). Nie mając sił ani środków na kontynuowanie wojny, rząd Şevketa musiał się zgodzić na warunki podyktowane przez zwycięską koalicję.
30 maja podpisano w Londynie traktat pokojowy, w którym Imperium Osmańskie zrzekało się wszystkich obszarów w Europie z wyjątkiem stolicy oraz niewielkich skrawków Tracji Wschodniej.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Druga wojna bałkańska
W zwycięskiej koalicji szybko doszło do tarć związanych z podziałem łupów. Bułgarzy, rozgoryczeni zbyt małymi nabytkami, w nocy z 29 na 30 czerwca 1913 roku uderzyli na Greków i Serbów. Nadzieje na szybkie zwycięstwo okazały się płonne, zaś po stronie zaatakowanych opowiedzieli się Rumuni.
W Konstantynopolu młodzi oficerowie domagali się wykorzystania wojny między dotychczasowymi sojusznikami i odzyskania przynajmniej części straconych obszarów. Jednak wielki wezyr oraz jego otoczenie obawiali się kolejnej konfrontacji. Sytuację zmieniło tragiczne wydarzenie.
Reklama
11 czerwca krewny zamordowanego w niedawnym przewrocie Nazıma Paszy w akcie zemsty zabił Şevketa Paszę. Dało to „jastrzębiom” z Komitetu Jedności i Postępu wygodny pretekst do rozprawienia się z opozycją oraz przejęcia pełni władzy. Nowym wielkim wezyrem został Said Hamil Pasza, choć faktyczną władzę sprawował triumwirat złożony z: Ahmeda Cemâla, Mehmeda Talâta oraz İsmaila Envera.
Ten ostatni przejął tekę ministra wojny. Natychmiast po objęciu stanowiska wydał rozkaz uderzenia na wojska bułgarskie w Tracji. Bułgarzy zaangażowali wszystkie siły na pozostałych frontach, a granicy osmańskiej strzegło jedynie kilka tysięcy ludzi.
Rozpoczęta 12 czerwca ofensywa nie napotkała większego oporu i już 23 czerwca atakujący wkroczyli do Adrianopola, wkrótce zaś osiągnięto dawną granicę bułgarską.
Katastrofalny pokój
Podpisany 29 września w Konstantynopolu traktat pokojowy oddawał ponownie Trację Wschodnią pod panowanie osmańskie8. Odzyskanie Adrianopola nie może przysłonić faktu, że wojny bałkańskie przyniosły imperium katastrofalne skutki.
Reklama
Utracono niemalże wszystkie posiadłości europejskie, zamieszkane przez ok. 4 mln ludzi. Choć w porównaniu do europejskich standardów były one ubogie, to w odniesieniu do pozostałych prowincji należały do i tak najlepiej rozwiniętych, nie tylko zresztą gospodarczo, ale także kulturowo.
Znajdowały się one pod panowaniem sułtanów od setek lat i traktowano je jako rdzenne ziemie osmańskie. To z nich wywodziła się duża część elit osmańskich, w tym wielu przywódców nowego reżimu. W efekcie na początku XX wieku Imperium było już tylko cieniem swojej dawnej potęgi.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Pawła Korzeniowskiego pt. Gallipoli 1915-1916. Ukazała się ona nakładem Bellony w 2022 roku w kultowej serii Historyczne Bitwy.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
