Jadwiga Unrużanka nazywana Niną i Stanisław Witkiewicz pobrali się w 1923 roku. Witkacy pierwszy raz zdradził żonę zaledwie trzy miesiące po ślubie. Gdy się o tym dowiedziała była zdruzgotana. Mimo że mąż początkowo obiecywał wierność ciągle sypiał z innymi kobietami, z czym w ogóle się nie krył. Nina nigdy jednak od niego nie odeszła. Oto jak słynny artysta i pisarz przekonał ją do „małżeństwa koleżeńskiego”.
W mieszkaniu Niny w kamienicy przy Brackiej 23 w Warszawie mąż ma oddzielny pokój. Oddzielne pokoje to ich specjalność. Niemal od początku małżeństwa, jeszcze w Zakopanem, mieli osobne sypialnie.
Reklama
„Staś był erotomanem”
Przy tak odmiennych temperamentach erotycznych oraz oczekiwaniach życiowych to najlepsze rozwiązanie. On szuka mocnych przeżyć, ona deklaruje, że potrzebuje spokoju i odpoczynku. Żona przyznaje, że nie nadąża za tempem jego życia towarzyskiego .
Nina już dawno zgodziła się ze Stasiem, że jest oziębła i że to okropnie psuje ich życie seksualne, a co za tym idzie – wpływa na całokształt związku.
Była jeszcze bardzo ważna przeszkoda w osiągnięciu harmonii w naszym małżeństwie – wyzna bez cienia pruderii. – Staś był erotomanem i więcej niż erotomanem, uważał przeżycia seksualne z osobą kochaną za coś bardzo pięknego i istotnego.
Reklama
Ja, niestety, mimo pozorów „wampa”, byłam pozbawiona temperamentu i o ile lubiłam bardzo całować się i pieścić, że się tak wyrażę „niewinnie”, o tyle te poważne sprawy nudziły mnie i męczyły, i znajdowałam w nich mało przyjemności, a nie chciałam udawać, że coś odczuwam.
Staś wyobrażał sobie – zupełnie niesłusznie, bo z najbardziej ukochanym człowiekiem w moim życiu nie zaznałam prawdziwej rozkoszy fizycznej – że dlatego nic nie odczuwam, że nie kocham Go i że gdyby na jego miejscu znalazł się jakiś Savoya lub Wittelsbach, byłoby inaczej. Nie mogłam Go przekonać, że tak nie jest, i dopiero po wielu latach uwierzył, że nie jestem w ogóle 100-procentową kobietą.
Dziwne wydaje się to umniejszanie przez nią własnej seksualności i atrakcyjności, jakby mimo woli usprawiedliwiała zdrady męża.
Ostrzegał już przed ślubem
A zdradził ją w trzy miesiące po ślubie. „Czyż jest coś piękniejszego niż dwa palące się do siebie ciała?” zapyta Witkacy w Nienasyceniu. Przepraszał, płakał, kajał się, obiecywał poprawę i znowu zdradzał. Potem już nie obiecuje poprawy, tylko latami urabia żonę w kierunku związku opartego na wolności.
Nie może zaprzeczyć, że jej nie ostrzegał, już w liście z okresu narzeczeństwa deklarował:
Zupełna swoboda, brak obrzydliwego poczucia własności drugiego człowieka musi się opierać na wierze. A jeśli tę wiarę stara się komuś odebrać świadomie, wywołując w nim diabła, to zasada swobody staje się zwykłym cynizmem i wyklucza wszelkie istotne przywiązanie.
A bez niej nasz fantastyczny stosunek staje się nie czymś pięknym i wyjątkowym, tylko „pure nonsense’em” o charakterze demonicznym, co implikuje u mnie powstanie na nowo całej perwersji i chęci zniszczenia. Ale wtedy wolę nie być z Tobą, do której jestem au fond bardziej przywiązany niż Tobie, a nawet mnie się zdaje.
Reklama
I have spoken i chciałbym, aby to było ostatni raz. Przez te dwa dni miałem poczucie, że świat jest bezbarwną fotografią. Teraz kolory zabłysły na nowo. Ale pamiętaj, wszystko jest ograniczone i jak mi się kiedy wszystko raz dobrze przekręci, to ani Ty, ani sam diabeł nie odkręcicie mnie na powrót.
„Nie chcę Cię opuszczać i tracić Ciebie”
Dwa lata po ślubie, w 1925 roku, Nina ucieka z Zakopanego, osiada w Warszawie i zaczyna rozważać definitywne rozstanie z mężem. Bywają – jak wspominano – okresy, kiedy odmawia Witkacemu możliwości zatrzymania się na Brackiej podczas bytności w Warszawie. Ten śle do niej list za listem.
„Nie chcę Cię opuszczać i tracić Ciebie, ale w tym stanie egzystować też nie mogę – pisze. – Z Twojej wyżyny beznamiętnej obojętności musisz wejrzeć na mnie jako na normalnego człowieka, który w więzieniu jest do niczego”. Innym razem przekonuje:
Kiedy to, że mimo potwornych rzeczy, które mi wyrządziłaś, kocham Ciebie i nie chcę się rozstać z Tobą. Nie możesz się czuć opuszczona. Tylko przezwyciężenie przesądów takich może być podstawą do prawdziwego szczęścia.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Dziś pytałem ogólnie Chwistkową, co myśli o zdradzie mał[żeńskiej] (Leon puszczał się całe lata z jakąś Żydówą, ma stałą kochankę automobilową i wiele innych przygodnych).
Ona: – O zdradzie Leona?
Ja: – Tak, jeśli Pani tak otwarcie mówi.
Ona: – Niewiele mnie to obchodzi.
Ja: – Na jakiej podstawie zdobyła pani takie stanowisko?
Ona: – Nie ubędzie mi go od tego.
Ja: – A nie ma Pani do niego wstrętu?
Ona: – Nie – wolę to, niż żeby był ponury – wtedy mam do niego wstręt.
Reklama
Obecny przy tym Leon spytał: – Czyż moja żona nie jest urocza? – Musiałem przyznać mu słuszność. […]
Absolutnie nie uważam Cię za opuszczoną. Dom stoi otworem. Jestem idealnym mężem w porównaniu do innych. Ale w klatce zdechnę marnie. Taką mam naturę.
I dalej:
Czekam, kiedy Ci się nareszcie zmieni światopogląd. To musi nastąpić wreszcie. Nigdy nie jest za późno.
Nina najwyraźniej długo walczy o małżeństwo oparte na wzajemnej wierności, bo Witkacy odpisuje niestrudzenie, forsując swoje przekonania:
Kiedy właśnie o to chodzi, że ja mogę ręczyć zupełnie za długowieczne moje przywiązanie do Ciebie istotne, a nie mogę tylko ręczyć za uczucie erotyczne. I to, że Cię kocham, jest zawsze prawdą, tylko nienawidzę Cię wtedy, jeśli stajesz się dla mnie symbolem wyrzeczenia się.
Ja się mogę wyrzekać dla własnej doskonałości, ale nie mogę tego robić dla kogoś, bo go wtedy nienawidzę. Czasami tak piszesz, jakbyś zupełnie mnie nie rozumiała. Ja też byłbym jedynie wtedy względnie szczęśliwy, gdybyśmy mogli ułożyć razem nasze życie. Ciągle chodzę z wydartym bokiem po stronie serca.
„Z żadną kobietą nie wytrzymałem tyle, co z Tobą”
Kwestia wolności co rusz jest poruszana w korespondencji obojga (niestety listy Jadwigi Witkiewiczowej do męża nie zachowały się, ale odpowiedzi Witkacego dają w miarę pełny obraz dyskusji małżonków). [Witkacy 12 marca 1929 roku pisze:]
Reklama
Ach, Nineczko. – Przecież nigdy od Ciebie duchowo nie uciekałem, chyba wtedy, gdy brałaś mnie na fiz[yczny] łańcuch. Ale tak samo znienawidziłbym królową Sabę i każdą z „moich kobiet”, jeślibym musiał przy nich tkwić z obowiązku. Cała rzecz to swoboda.
A przecież z żadną kobietą nie wytrzymałem tyle, co z Tobą = 6 lat. To piekielna rzecz. A kocham Cię nie na papierze, tylko naprawdę, ale nie mogę się zmuszać do pewnych rzeczy i na bezludnej wyspie byłoby to samo, i musiałbym Cię znienawidzić. Więc pora skończyć pretensje (że mam zielone oczy).
We wrześniu tego roku pyta żonę:
Czego chcesz – dlaczego nie możesz być ze mną po pół roku co roku, jeśli jesteś właśnie tak na mnie napompowana, jak piszesz. Dlaczego W[arszawa], Piotrowo i P[oznań] miały być z wynikiem negatywnym. Kiedy było nam tak dobrze.
Więc czyż chodzi jedynie o te przeklęte płciowe historie, co do których nikt przecie (z mężczyzn) nie miał inaczej urządzonych, a stary Borę zawsze twierdził, że m[ężczyzna] musi mieć wiele kobiet i że pożycie z jedną tylko jest formą onanizmu.
Reklama
„Ja przecież też chcę, żebyśmy byli razem”
Witkacy radykalnie rozdziela miłość i erotykę. Małżeński spór o pryncypia trwa latami. [16 marca 1929 roku pisze do Niny:]
Ja przecież też chcę, żebyśmy byli razem. Kwestia rozbija się o erotyczne kombinacje, które były od początku zlekceważone. Każdy obiektywny świadek (Bóg np.) musiałby przyznać, że byłem mężem idealnym, a przy tym kocham dalej i nie mam zamiaru opuścić. Wstrzymajcie śmiech, przyjaciele – ale trochę sprawiedliwości, bo już nie mogę. Dosyć”.
Skwapliwie zapewnia żonę o dozgonnej miłości i donosi o kolejnych podbojach, udanych i nieudanych – choćby o Oli Ozerkowskiej, filigranowej urzędniczce z Łodzi, o której pisze: „Ozerkowska zmanierowała się i nie chce się rozdławdziewiczyć – więc co mi po niej”.
„Coraz więcej było kobiet w jego życiu”
Poglądy na temat wierności wykłada także w swoich dramatach: „Och, co za szczęście! Móc kochać tylko jedną istotę, a na wszystkie dziewczynki świata patrzeć jak na stada pingwinów lub istoty z innej planety” albo: „Po pewnym czasie na najpiękniejszą twarz, na jakieś niebywałej piękności nogi patrzy się tak jak na chiński wazon. Owszem, ocenia się ich piękność, na zimno, obiektywnie, ale wprost nie można sobie wyobrazić, że to mogło człowieka doprowadzać do szaleństwa, do tego, że stawał się dzikim zwierzem lub zwykłym seksualnym psychopatą”. [Nina wspominała szczerze:]
Reklama
Kiedy odkryłam, że Staś mnie zdradza, byłam w rozpaczy i zaraz powiedziałam mu o tym, że wiem i że wobec tego trzeba będzie się rozstać, bo nasze małżeństwo może mieć sens jakiś jedynie przy wzajemnej miłości, wobec tego, że nie mamy ani własnego domu, ani dzieci – tych ogólnie wiążących okoliczności.
Długo rozmawialiśmy, płacząc oboje, skończyło się na tym, że Staś obiecał mi wierność, bylebym tylko nie opuszczała go, bo – jak się wyraził – żyć beze mnie nie może. Jakiś czas był spokój, ale wkrótce rozpoczęło się wszystko na nowo. […] I tak to trwało, ale coraz więcej było kobiet w jego życiu, aż wreszcie przestaliśmy być małżeństwem, tylko dobrymi przyjaciółmi.
„Wyjątkowe małżeństwo”
Żona, nawet jeśli cierpi, jeśli czuje się zraniona w swej miłości własnej, to nie pokazuje emocji na zewnątrz. „Nie dawała po sobie poznać, co czuje wobec wybryków Stasia” – mówią Maria i Edmund Strążyscy. „Wyjątkowe małżeństwo – oceniają ich ludzie – na zasadzie obopólnej tolerancji i głębokiego związku duchowego, przyjaźni, lojalności”.
W przekabaceniu Niny na model „małżeństwa koleżeńskiego” przychodzą Witkacemu w sukurs literatura i teatr – temat zyskuje na popularności, wchodzi do dyskusji na temat współczesnej obyczajowości. Stanisław Ignacy Witkiewicz nie jest więc w swych poglądach taki zupełnie odosobniony.
Reklama
Wystarczy wspomnieć, co Tadeusz Boy-Żeleński pisał w recenzji sztuki Williama Somerseta Maughama Oto kobieta: „I oto mamy małżeństwo na nowych podstawach – dwoje ludzi wolnych, mieszkających pod jednym dachem, którzy mogą się rozchodzić, schodzić bez hałasu, z każdej sytuacji wynoszący nietknięty skarb wzajemnej przyjaźni i dobrego wychowania. Idylla”.
Kiedy w 1931 roku nakładem wydawnictwa Rój ukazuje się polski przekład książki angielskiego filozofa i etyka Bertranda Russella Małżeństwo i moralność, Witkacy jest zachwycony. W listach dopytuje Ninę, czy już przeczytała tę obowiązkową lekturę. Russell przekonuje, że zdrada jednej lub drugiej strony wcale nie jest powodem do rozpadu związku, że podstawą małżeństwa winna być tolerancja, zwłaszcza w sprawach erotycznych.
Dali sobie całkowitą swobodę
Spoiwem związku ma być przyjaźń. Witkacy właśnie tak myśli (i robi) – koniec kropka. „Małżeństwo […] przebyło różne etapy – pisze Boy – długi czas opierało się na przemocy, potem na kłamstwie, i oto próba oparcia go na wolności i na prawdzie”. Rimma Szturm de Sztrem, przyjaciółka Niny, wspominając niestandardowy związek Witkiewiczów, mówiła:
W końcu przyjęli zasadę, że mieszkają osobno, dają sobie całkowitą swobodę i tolerancję, ale nie zrywając przyjaźni i zażyłości, która była dla nich najważniejsza. Byli sobie potrzebni jako wzajemne oparcie, zachowując całkowitą obustronną szczerość. […]
Taki status małżeństwa jak Niny i Stasia nie był czymś spotykanym, ale ponieważ oboje prowadzili swoje życie z wielką kulturą i taktem, bez skandali i nie wystawiając wzajemnie swych honorów na szwank, wszyscy się z tym pogodzili i nie robili żadnemu z nich afrontów. Tzn. przyjaciele Niny szanowali Stasia i odwrotnie.
[…] Nina nie była dla Witkacego partnerką intelektualną. Nie dzielił się z nią swoimi dociekaniami, nie rozmawiali na tematy filozoficzne czy estetyczne, choć posyłał jej do czytania (i przepisywania) pisane właśnie powieści czy artykuły. Dzięki jednak jej kulturze – ponadto była czuła, subtelna i „psychicznie rozbudowana” – miał w niej towarzyszkę przeżyć psychicznych, stąd właśnie owe niezliczone listy z opisami najmniejszych doznań, odczuć i wrażeń.
Reklama
Witkacy czuje się jak Pigmalion, żona jest jego Galateą, którą edukuje i przekabaca na swoje poglądy, na swój model życia. „Jesteś moim tworem – nie istniałaś w ogóle (im allgemeinen), Koteczko, dopóki nie spotkałaś mnie, mnie, mnie” – pisze do niej i dodaje: „wychowałem Cię na wspaniałą, panie, kobitę”.
Źródło
Artykuł stanowi fragment książki Małgorzaty Czyńskiej pt. Witkacy i kobiety. Harem metafizyczny. Książka ukazała się w 2022 roku nakładem wydawnictwa Marginesy.
Nowa książka Małgorzaty Czyńskiej
