W okresie międzywojennym około 10% ludności Rzeczpospolitej, czyli niemal 3,5 mln osób, stanowili Żydzi. Polityka ludobójstwa prowadzona przez III Rzeszę na ziemiach okupowanych doprowadziła do radykalnej zmiany w strukturze narodowościowej państwa polskiego. Wielokulturowość, wieloetniczność, różnorodność religijna II RP po zakończeniu wojny stały się elementami przeszłości.
Ostatni przed wojną powszechny spis ludności przeprowadzono w 1931 roku. Nie było w nim kryterium narodowości; pytano tylko o religię i język.
Reklama
Ilu Żydów mieszkało w II RP?
Nieco ponad 3,13 mln obywateli polskich zadeklarowało wówczas przynależność do wyznania mojżeszowego, a spośród tej grupy około 2,5 mln wskazało język żydowski (jidysz) jako główny, którym się posługują.
Nawet tak nieprecyzyjne dane nie są dostępne dla schyłku lat 30. XX wieku. Z konieczności przyjmuje się więc pewne założenia. Jednym z nich jest niewielka tendencja wzrostowa w przyroście ludności żydowskiej, zaobserwowana pomiędzy dwoma powszechnymi spisami ludności przeprowadzonymi w 1921 i 1931 roku.
Historycy Albert Stankowski i Piotr Weiser ocenili, że u progu wojny w II Rzeczpospolitej mogło mieszkać około 3,37 mln Żydów. Z kolei ocalały z Zagłady pisarz i publicysta Michał Borwicz szacował, że było ich nieco więcej, bo w przybliżeniu 3,475 mln.
Liczby te nie obejmują neofitów żydowskiego pochodzenia, którzy ze względu na zmianę wyznania przestawali być ujmowani w spisach gmin żydowskich. Zjawisko nie było szerokie, dotyczyło głównie większych miast takich jak Warszawa czy Kraków, niemniej miało znaczenie, szczególnie w okresie okupacji. Neofici posiadający metryki chrztu mieli większe szanse, by nie zostać skierowanymi do gett; mogli też starać się funkcjonować po tzw. aryjskiej stronie.
Reklama
Oszacowanie liczby polskich Żydów zamordowanych podczas Zagłady, a także analogicznie – liczby tych, którzy przeżyli, to w świetle dostępnych dla historyków źródeł zadanie niezwykle trudne. W wielu obszarach brakuje szczegółowych danych, a dostępne liczby budzą uzasadnione wątpliwości.
Ilu polskich Żydów w głąb ZSRS?
Pierwsze wyzwanie wiąże się z masowymi migracjami ludności. Stanowiły one konsekwencję działań zbrojnych, a po zakończeniu wojny obronnej 1939 roku także przeprowadzanych przez Niemców przymusowych przesiedleń.
Już w pierwszych tygodniach konfliktu na tereny wschodnie II Rzeczpospolitej napłynęło około 250 000–300 000 Żydów, uchodźców z Polski zachodniej i centralnej. Szukali tam schronienia przed armią niemiecką. Exodus w sposób szczególny dotyczył mężczyzn, choć uciekały też całe rodziny.
Do tej pory nie dysponujemy wiarygodnymi danymi o żydowskich ofiarach Einsatzgruppen i innych niemieckich formacji wojskowych dokonujących zbrodni w początkowych miesiącach wojny.
Reklama
Kolejnym czynnikiem utrudniającym szacowanie liczby ocalałych i ofiar jest brak dokładnych statystyk uwzględniających ilu Żydów wyjechało lub zostało deportowanych na teren Związku Sowieckiego po wrześniu 1939 roku, by pozostać tam do końca wojny.
Żydzi, podobnie jak inne narodowości Kresów Wschodnich, padli ofiarą masowych deportacji obywateli II Rzeczpospolitej w głąb ZSRS, prowadzonych w latach 1940–1941. Zarówno w pierwszej i drugiej deportacji z lutego i kwietnia 1940 roku, jak też w czwartej przeprowadzonej w czerwcu 1941 roku, stanowili oni niewielki odsetek osób. Jednak trzecia deportacja przeprowadzona w czerwcu 1940 roku dotyczyła przede wszystkim tzw. bieżeńców, imigrantów z okresu I wojny światowej.
W praktyce byli to głównie Żydzi. Stanowili oni około 82–84% z 78 000 wówczas deportowanych. Historyk Lucjan Dobroszycki szacował, że grupa, która znalazła się na terenie ZSRS obejmowała od 300 000 do 350 000 osób, z czego po zakończeniu wojny do kraju powróciło około ćwierć miliona.
Nie jest znana również liczba polskich Żydów, którzy urodzili się lub zmarli w czasie wojny w ZSRS, a także tych, którzy byli przetrzymywani i zamordowani w więzieniach NKWD na Kresach przed operacją Barbarossa oraz w jej trakcie.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Ilu Żydów przetrwało po aryjskiej stronie?
Badanie liczby ofiar Holokaustu jest problematyczne wreszcie i z powodu braku danych demograficznych odnoszących się do poszczególnych faz eksterminacji. Oczywistym jest, że w większości nie zachowały się listy transportowe osób deportowanych do obozów zagłady.
Pomimo wszystkich niewiadomych i trudności badawczych zarówno organizacje żydowskie, jak i naukowcy wielokrotnie podejmowali próby oszacowania demograficznych skutków Zagłady.
Reklama
Jednym z pytań, jakie w tym kontekście zadają sobie badacze Zagłady jest to o liczbę Żydów, którzy przeżyli wojnę na okupowanych ziemiach polskich, w tym o ukrywających się po tzw. aryjskiej stronie. Analogicznie, stawiane jest też pytanie do śmierci ilu Żydów przyczynili się ich polscy sąsiedzi oraz ilu zostało uratowanych przez Polaków.
Z danych „Jointu” (American Jewish Joint Distribution Committee, Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego) wynika, że w maju 1945 roku, tuż po zakończeniu wojny, na ziemiach polskich przebywało blisko 50 000 Żydów.
Historyk Shmuel Krakowski oceniał, że po tzw. aryjskiej stronie, ukrywając się samodzielnie lub przy pomocy Polaków, przetrwało około 30 000 Żydów. Tą samą liczbę podał Lucjan Dobroszycki. Znacznie niższe dane dotyczące tych, którzy przetrwali po tzw. aryjskiej stronie wskazywali Stankowski i Weiser twierdząc, że było ich około 15 000–20 000.
Wspomniany już Michał Borwicz szacował, że ocalało ich na okupowanych ziemiach polskich od 40 000 do 50 000. Według Grzegorza Berendta liczba nie przekraczała 50 000.
Reklama
Podobne dane można znaleźć w pracach historyków Philipa Friedmana (20 000–30 000 ocalałych) i Izraela Gutmana (30 000–35 000). Wreszcie według badaczki Teresy Prekerowej okupację ziem polskich przetrwało między 60 000 a 115 000 Żydów, z czego 30 000–60 000 po tzw. aryjskiej stronie, w obozach 20 000–40 000 osób, a 10 000–15 000 ukrywając się w lesie lub w partyzantce. Jak widać, ustalenia badaczy bardzo się różnią, a wszelkie liczby należy traktować jako ogólne szacunki.
Centralny Komitet Żydów w Polsce
Mogłoby się wydawać, że istotne rozstrzygnięcia w temacie liczby ocalałych powinna przynieść analiza materiałów Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, działającego w latach 1944‑1945. Już 8 sierpnia 1944 roku został powołany Referat ds. Pomocy Ludności Żydowskiej, którego zadaniem było wspieranie napływających ocalałych z Zagłady. W ramach prac referatu rejestrowano ocalałych, ale też pozyskiwano relacje o zbrodniach okresu okupacji.
Z czasem powstawały lokalne biura CKŻP, mieszczące się w dużych miastach – np. w Lublinie, Łodzi czy Krakowie. Działalność referatu przypadła jednak na okres chaosu pierwszych powojennych miesięcy. Istotnym problemem były wówczas nieustanne braki kadrowe, lokalowe oraz finansowe.
Nie od razu też uporządkowano metody pracy, skonstruowano spójny kwestionariusz i uzgodniono zestaw pytań zadawanych ocalałym. Priorytetem CKŻP było między innymi kontaktowanie ze sobą ocalałych, a także zapewnianie im bieżącego wsparcia, co odbywało się kosztem działalności statystyczno-ewidencyjnej.
Reklama
Okres powojenny charakteryzował się dużą dynamiką zmiany miejsca pobytu. Także ten czynnik utrudnia szacowanie liczby ocalałych i zamordowanych. Zdarzało się, że migrując po kraju Żydzi dokonywali rejestracji w różnych oddziałach, często w nadziei na otrzymanie nowych świadczeń socjalnych. Dochodziło do przypadków, gdy przy drugim zapisie ocalały zmieniał odpowiedzi, donosił o innych miejscach pobytu i sposobach przetrwania. Inni nie zapisywali się wcale.
Obawiali się na przykład antysemickich zachowań, albo nie potrzebowali wsparcia ze strony CKŻP. Zdarzały się również pomyłki w zapisie imion i nazwisk, co mogło prowadzić do mnożenia rekordów w późniejszych bazach danych. Nierzadko poza imieniem i nazwiskiem nie wypełniano dodatkowych rubryk ułatwiających identyfikację, co pomogłoby eliminować kilkukrotne wpisy tych samych ocalałych.
Co mówią archiwa CKŻP
W Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego zachowało się prawie 300 000 kart osobowych polskich Żydów zarejestrowanych po wojnie przez Centralny Komitet Żydów Polskich. W około 130 000 kart podano, gdzie dana osoba przeżyła wojnę. Zdecydowana większość (prawie 95 000) przetrwała konflikt w ZSRS. Pobyt w niemieckim obozie podaje ponad 14 000 osób, w getcie 3500, „stronę aryjską” zaznaczyło 11 500 osób, a 1227 – partyzantkę. Niemal 2/3 respondentów nie wskazało jednak miejsca ocalenia.
Oszacowanie liczby ofiar i ocalałych z Zagłady, w świetle obecnych badań nie jest w pełni możliwe. Uwzględniając różne czynniki, w tym osoby przebywające podczas wojny w ZSRS, Izaak Trunk szacował, że okupację przeżyło około 369 000 Żydów. Grzegorz Berendt wskazał na przedział od 10 do 15% przedwojennej populacji, zatem 350 000 do 525 000 osób. Według Stankowskiego i Weisera, uwzględniając Żydów repatriantów z ZSRS, przeżyło nie więcej niż 425 000 osób.
Reklama
Lucjan Dobroszycki wskazał, że co najmniej 275 000 Żydów zarejestrowało się po wojnie w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce i przebywało w kraju między latem 1944, a wiosną 1947 roku. Liczba ta była najwyższa latem 1946 roku, po repatriacji Żydów z ZSRS. Według ostrożnych szacunków w Polsce przebywało wówczas 230 000 Żydów. Wśród ocalałych przeważali mężczyźni, choć po tzw. aryjskiej stronie przetrwało więcej kobiet.
Pewna, bliżej nieokreślona grupa ocalałych w ogóle nie wróciła do Polski i w związku z tym pozostają oni nieuchwytni w prowadzonych szacunkach. Część legalnie lub nielegalnie opuściła kraj. Właściwie niemożliwa do ustalenia jest też liczba Żydów, którzy po wojnie nadal funkcjonowali pod tożsamością przybraną w czasie okupacji, nie przyznając się do pochodzenia żydowskiego. Inną kwestią pozostają przedwojenni i okupacyjni neofici.
Około 420 000 ocalonych
Na prowadzone szacunki wpływ mają także przesunięcia granic. Nie zawsze jest jasne, czy liczby uwzględniają Żydów z przedwojennych ziem polskich, którzy po zakończeniu konfliktu pozostali na sowieckiej Litwie, Białorusi lub Ukrainie.
Tylko w przybliżeniu można stwierdzić, że w Holocauście zginęło ponad 2,9 mln Żydów, przedwojennych obywateli polskich. Ocalało około 420 000 Żydów – około 12% przedwojennej ludności żydowskiej kraj
***
Powieść Pam Jenoff pt. Kobieta z niebieską gwiazdą, to oparta na faktach historia Sadie Gault, która ucieka z likwidowanego przez Niemców krakowskiego getta i chroni się w kanałach ściekowych. Jej polska edycja ukazała się w 2023 roku nakładem wydawnictwa Świat Książki.
Światowy bestseller oparty na prawdziwej historii
Bibliografia
- Berendt G., Straty osobowe polskich Żydów w okresie II wojny światowej [w:] Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. W. Materski, T. Szarota, Warszawa 2009.
- Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 1, red. B. Engelking, J. Grabowski, Warszawa 2018.
- Datner Sz., Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett. Groźby i zarządzenia „prawne” w stosunku do Żydów oraz udzielających im pomocy Polaków, „Biuletyn ŻIH” 1970, nr 3.
- Dobroszycki L., Survivors of the Holocaust in Poland. A Portrait Based on Jewish Community Records 1944–1947, London and New York [NY] 1994.
- Grabski A., Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944-1950). Historia polityczna, Warszawa 2015.
- Kichelewski A., Ocalali. Żydzi polscy po Zagładzie, Warszawa 2021.
- Krakowski S., The Attitude of the Polish Underground to the Jewish Question During the Second World War [w:] Contested Memoires. Poles and Jews During Holocaust and Its Aftermath, red. J.D. Zimmerman, New Brunswick–New Jersey–London 2002.
- J. Ogonowski, Sytuacja prawna Żydów w Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1939: prawa cywilne i polityczne, Warszawa 2012.
- Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. W. Materski, T. Szarota, Warszawa 2009.
- Prekerowa T., Wojna i okupacja [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 r.), red. J. Tomaszewski, Warszawa 1993.
- Rosner A., Obraz społeczności ocalałych w Centralnej Kartotece Wydziału Ewidencji i Statystyki CKŻP, Warszawa 2018.
- Stankowski A., Weiser P., Demograficzne skutki Holokaustu [w:] Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2012.
