Chodzący symbol rycerskiego etosu i honorowej postawy. Tak do dzisiaj, nawet po niemal 600 latach od swej śmierci, jest postrzegany Zawisza Czarny z Garbowa. Dla wielu osób to wręcz jedyny średniowieczny rycerz z polskiej historii, jakiego są w stanie wymienić z imienia. Panuje o nim opinia, że był człowiekiem bez skazy. Ale jak łatwo zgadnąć niewiele ma ona wspólnego z twardymi faktami.
Zawisza Czarny, urodzony około 1370 roku, brał udział w bitwie pod Grunwaldem i w licznych wyprawach przeciwko Turkom. Służył nie tylko polskiemu królowi, Władysławowi Jagielle, ale też jednemu z jego wielkich wrogów – władcy Węgier Zygmuntowi Luksemburskiemu.
Reklama
Zasłużył się na polu bitwy oraz w dyplomacji. Już za życia otaczał go respekt, ale prawdziwą gwiazdą polskiej historii stał się dopiero za sprawą kronikarzy, zwłaszcza Jana Długosza. Autor Roczników czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego pisał kilka dekad po śmierci Zawiszy:
Był rycerzem nie ustępującym nikomu wśród współczesnych w całym świecie chrześcijańskim, we wszystkich bitwach nieugięty, uchodził za najsławniejszego i najdzielniejszego rycerza podejmującego wszelkie czyny bohaterskie w czym mu nikt nie dorównał.
Była w nim słodycz języka, gładkość i wdzięk tak, że swą uprzejmością przyciągał do siebie nie tylko ludzi odważnych i dobrze urodzonych, ale także barbarzyńców. Wyróżniał się najtrudniejszym rodzajem męstwa, tym przede wszystkim, że był wytrwały w walce, a poza tym dzięki rozwadze i umiarkowaniu był najlepszym rycerzem.
Do jego znakomitych, wrodzonych zdolności dołączyła się nadto znajomość sztuki wojennej, której dzięki zdolnościom, talentowi lub przez ćwiczenia nabył w różnych królestwach, gdy się do nich udawał dla wojaczki.
Reklama
Mit Zawiszy Czarnego
Taka charakterystyka przekonała nie tylko wielu kolejnych dziejopisarzy, ale i naukowców. Historyk literatury Franciszek Ziejka podkreślał, że w życiorysie Zawiszy Czarnego „trudno znaleźć jakąkolwiek skazę”.
Antoni Prochaska kładł nacisk na jego skromność i „bezinteresowną służbę ojczystej sprawie”, bez oczekiwania nagrody. Anna Klubówka pisała z kolei, że Zawisza nigdy nie robił długów, a innych ludzi ochoczo wspierał w potrzebie. Oczywiście nie awanturował się też, nie procesował, zaś „wszystkie sprawy majątkowe” były przez niego załatwiane „w terminie, spokojnie i w sposób umówiony”.
Historyk Stefan M. Kuczyński kwitował, że taki, ze wszech miar chwalebny, obraz rzeczy jasno wynika z zachowanych źródeł. Na dowód przytoczył jednak zaledwie kilka cytatów. Dokładniejsze kwerendy, prowadzone w ostatnich dekadach, wykazały, że Zawisza nie był jednak ponadnaturalnym herosem bez skazy, wyjętym żywcem z jakiejś baśni. Był za to człowiekiem z krwi i kości.
Człowiek swej epoki
Beata Możejko, Sobiesław Szybkowski i Błażej Śliwiński, autorzy krytycznej biografii Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, wydanej na początku XXI wieku, podkreślają, że bohater ich pracy:
Reklama
(…) był nie tylko walecznym i dwornym rycerzem, uczestnikiem licznych wojen i turniejów, do pewnego stopnia i dyplomatą, ale jednak także nieodrodnym człowiekiem swojej epoki.
W młodości zagrożonym ekskomuniką za udział w zajmowaniu posiadłości ziemskich biskupstwa ołomuńskiego, zwlekającym z regulowaniem długów, nie zawsze podporządkowującym się niekorzystnym dla siebie wyrokom sądowym, potrafiącym siłą przegnać ludzi działających z polecenia sądu, jak w 1426 roku, gdy odbił zajęte sądownie w jego majątku świnie i płacić musiał za to specjalną karę.
Zawisza nie był tak skromny, jak często się pisze. Na przykład podczas pobytu na soborze w Konstancji wydatkował wielkie sumy, by wykazać swe bogactwo oraz blichtr. Potem nie był w stanie spłacić w terminie zaciągniętych na ten cel kredytów.
Zupełnie fałszywy okazuje się także mit, zgodnie z którym Zawisza, jak na idealnego rycerza przystało, nie zabiegał i łaskę i nagrody od królów, którym służył. Kwerenda źródłowa udowodniła, że był on rozsądnym i ambitnym posesjonatem, wkładającym wiele wysiłku w to, by podbudować swoją pozycję majątkową i zapewnić dostatnią karierę pięciu synom.
Reklama
Podważono nawet twierdzenia o tym, że Zawisza był zawsze wstrzemięźliwy, unikał nadmiernej zabawy i używek. Zachowane rachunki wskazują, że przestrzegał on postów, ale za to na przykład bardzo gustował w piwie.
„Można co najwyżej twierdzić, że Zawisza pozostawał bez skazy w sprawach wielkich, ale na co dzień nie był postacią spiżową, reżyserującą dla sławy swoje zachowanie” – kwitują historycy. Drętwego, pomnikowego bohatera, któremu obce były wszelkie pokusy i słabości, uczynili z niego dopiero potomni.
Powieściowa sylwetka najsłynniejszego rycerza
Żywą sylwetkę Zawiszy Czarnego, jako fascynującego człowieka z krwi i kości ukazuje Jacek Komuda na kartach powieści Zawisza. Złamany półksiężyc (Fabryka Słów 2023). Dowiedz się więcej na Empik.com.
Bibliografia
Artykuł powstał na podstawie książki Beaty Możejko, Sobiesława Szybkowskiego i Błażeja Śliwińskiego pt. Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima (Wydawnictwo WiM 2003).
