Życiorys jednego z największych pisarzy rosyjskich XX wieku, Borysa Pasternaka, to doskonały przykład na to, jak władze ZSRS traktowały niechętnych im literatów. Autor Doktora Żywago zapłacił wysoką cenę za swoją postawę. O tym co spotkało Pasternaka po przyznaniu mu literackiego Nobla pisze w swojej książce Thierry Wolton.
Pasternak aż do połowy lat trzydziestych na pustyni poetyckiej, która nastała po straceniu Gumilowa (…), emigracji Cwietajewej, aresztowaniu Mandelsztama, narzuceniu milczenia Achmatowej, nadal mógł publikować swoje utwory.
Reklama
Wydanie „Doktora Żywago” na Zachodzie
Kiedy Wielki Terror z lat 1937–1938 wyeliminował jego ostatnich przyjaciół intelektualnych, Pasternak uciekł w milczenie i utrzymywał się z przekładów. Śmierć Stalina i początek destalinizacji wzbudzają u niego nadzieje na zmianę koniunktury.
Wierzy, że Doktor Żywago, napisana do szuflady powieść z okresu stalinizmu, może wreszcie zostać opublikowany. Wysyła rękopis do trzech czasopism, ale ich redaktorów przerażają gorzki obraz wojny domowej, jaki pisarz odmalował w powieści, zastosowana przez niego estetyka literacka oraz duchowe poszukiwania bohaterów.
Odmowie rosyjskich wydawców towarzyszy propozycja podpisania umowy z włoskim wydawnictwem Feltrinelli. Publikacja za granicą jest zdaniem władz błędem. Sowieckie kierownictwo zobowiązuje Włoską Partię Komunistyczną do interwencji u wydawcy, Giangiacoma Feltrinellego, który sam jest komunistą, żeby wstrzymał druk książki.
Przewodniczący Związku Pisarzy Sowieckich osobiście leci do Mediolanu, by odzyskać rękopis. Feltrinelli nie ulega naciskom, Doktor Żywago ukazuje się we Włoszech w listopadzie 1957 roku.
Reklama
Następnie książka zostaje przetłumaczona na angielski, francuski, niemiecki i niderlandzki. Ten sukces drażni Moskwę, ale do ostatecznego afrontu dochodzi 23 października 1958 roku, kiedy Pasternak otrzymuje literacką Nagrodę Nobla.
Nagonka na Pasternaka
Dla pisarza równa się to z dożywotnim zakazem opuszczania ZSRS. Na trzech zebraniach, 25, 27 i 31 października, Związek Pisarzy rozprawia się z zuchwałym kolegą i jednogłośnie usuwa go z organizacji. Zostaje uznany za „zdrajcę”, „wroga”, „podżegacza wojennego”, „agenta imperializmu”, a nawet „własowca”, od nazwiska generała Własowa, który w czasie wielkiej wojny ojczyźnianej przeszedł na stronę Niemiec.
Pasternakowi nie pozwolono uczestniczyć w poświęconych jego osobie zebraniach, nie mógł więc się bronić. Jego najbardziej zajadli oskarżyciele nie należą do partii, osoby „bezpartyjne” domagają się wyrzucenia Pasternaka z ZSRS i pozbawienia go obywatelstwa.
Kreml nie interweniuje bezpośrednio, pozwala pisarzom — którzy w większości nie czytali Doktora Żywago — działać w charakterze policji. Borys Pasternak ogłasza, że nie przyjmie Nagrody Nobla, ale to nie powstrzymuje nagonki.
Reklama
W periodyku „Litieraturnaja Gazieta” publikowane są sfabrykowane listy „oburzonych czytelników” domagających się wyrzucenia Pasternaka z ZSRS. Dla pisarza i poety przesiąkniętego kulturą rosyjską wykorzenienie równałoby się śmierci. Pasternak pisze do Chruszczowa z błaganiem, by oszczędził mu takiej kary.
Adresowany bezpośrednio do premiera list pojawia się w „Litieraturnej Gaziecie”, żeby dodatkowo upokorzyć pisarza. Pasternak zostaje wezwany do Komitetu Centralnego i otrzymuje zgodę na pozostanie w kraju, pod warunkiem że odtąd będzie się zajmował wyłącznie przekładem i dokona publicznej samokrytyki.
Dzieło pozostało nieśmiertelne
W liście opublikowanym 6 listopada 1958 roku w „Prawdzie” stwierdza, że z własnej woli zrezygnował z przyjęcia Nagrody Nobla, i obiecuje „odzyskać dobre imię i nadwerężone zaufanie towarzyszy”. Borys Pasternak jest moralnie stracony i martwy dla literatury, zostaje złamany, kilka miesięcy później umiera. Jego dzieło pozostanie natomiast nieśmiertelne.
Doktor Żywago krąży wówczas w nielegalnym obiegu i wydaniach samizdatowych, najczęściej w wykonanych anonimowo ręcznych kopiach. Z nieszczęścia autora rodzi się nowa literatura, wymykająca się kontroli władzy. Od tej pory przez owe na wpół otwarte drzwi będzie się wlewać prawdziwa kultura.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Thierry’ego Woltona pt. Historia komunizmu na świecie. Ofiary. Jej polska edycja ukazała się w 2023 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego. Przekład: Jakub Jedliński.
Ilustracja tytułowa: Borys Pasternak w żoną. Zdjęcie wykonane w latach 50. XX wieku (AndreiKozovoi/CC BY-SA 4.0).
