Badania nad początkami Słowian przez długi czas sprowadzały się przede wszystkim do poszukiwania kolebki: jednego określonego punktu, z którego mieli wyjść wszyscy członkowie tego ludu, by następnie rozprzestrzenić się po niemal całej wschodniej części kontynentu. Niektóre z wczesnych koncepcji dzisiaj są pomijane wstydliwym milczeniem. O innych nie mówi się w Polsce, choć w innych krajach wciąż są traktowane z pełną powagą. Warto je przypomnieć, by pokazać o ile temat jest bardziej złożony, niż mogłoby się wydawać z naszej perspektywy.
W debatach nad początkami Słowian i Słowiańszczyzny, toczonych już w wieku XIX, ale szczególnie gorących począwszy od lat międzywojnia, nauka uparcie przeplatała się z polityką.
Reklama
Badacze z różnych krajów słowiańskich starali się lokować kolebkę u siebie, by w ten sposób przydać chwały danemu narodowi, podkreślić jego dawność albo potwierdzić odwieczne prawa do zajmowanych terytoriów.
Z kolei w dawnej nauce niemieckiej, skażonej kajzerowskim imperializmem i brunatną ideologią, tezy o pochodzeniu Słowian stały się argumentem na rzecz dyskryminacji, przesiedleń, wreszcie czystek. Oficjalnie przyjmowano bowiem, że ziemie środkowej Europy pierwotnie miały charakter germański, a Słowianie stanowili na nich element obcy, byli intruzami, których należało usunąć.
„Matka i kolebka wszystkich narodów słowiańskich”. Teoria panońska
Ogółem niemal każdy region, o jakim wiadomo, że był zamieszkany przez Słowian w średniowieczu, próbowano identyfikować jako praojczyznę tego ludu.
Jeszcze zanim rozwinęły się fachowe nauki historyczne, popularna była wizja, w myśl której Słowianie wyszli z Panonii, a więc obszernej niziny, którą następnie zajęli Węgrzy. Taką wersję podaje ruska Powieść minionych lat z początku XII stulecia. Podobnie według XIII-wiecznego autora Kroniki wielkopolskiej „Panonia jest matką i kolebką wszystkich narodów słowiańskich”.
Reklama
Również legenda o braciach, którzy dali początek narodom słowiańskim, Lechu, Czechu i Rusie, popularna zwłaszcza od XIV stulecia, podawała, że wszyscy zaczęli swoją podróż nie gdzie indziej, ale w rodzinnej Panonii.
Do takiej interpretacji w latach 50. XX wieku powrócili badacze z Jugosławii, obejmującej część niegdysiejszych ziem panońskich. Twierdzili, że materialna kultura słowiańska zrodziła się właśnie u nich z wcześniejszej – dackiej.
Wizja Dzierżawina. Bunt niewolników zamiast inwazji z zewnątrz?
Według pokrewnej teorii, promowanej w pierwszej połowie XX wieku przez Nikołaja Dzierżawina, kolebką Słowian były szerzej rozumiane Bałkany.
Rosyjski slawista doszedł do przekonania, że bizantyńskie teksty, zawierające pierwsze wzmianki o Słowianach, informowały wcale nie o inwazji z zewnątrz, ale o buncie miejscowej ludności.
Twierdził z fantazją i w oderwaniu od wiadomości źródłowych, że Słowianie nie byli żadną grupą językową czy kulturową. Według Dzierżawina Słowianami nazywano po prostu warstwę niewolniczą, którą wyzyskiwali rzymscy latyfundyści i która po roku 500 wreszcie wybiła się na niezależność – a przez to po raz pierwszy trafiła do kronik.
Reklama
Teoria Dzierżawina przez jakiś czas święciła triumfy w Związku Sowieckim, dobrze bowiem wpisywała się w marksistowską wizję walki klas jako głównego czynnika sprawczego w historii. Jak jednak wyjaśnia amerykański archeolog Florin Curta, „podstawy dojrzałej archeologii słowiańskiej” zrodziły się nie w czerwonym imperium, lecz w Czechach.
Czeski tron. Czy historia Słowian zaczęła się pod Pragą?
To tam najwcześniej zidentyfikowano gliniane naczynia uważane za pierwotny przejaw kultury słowiańskiej. Ivan Borkovský nadał im w 1940 roku nazwę „typu praskiego”. Twierdził, że te garnki dowodziły, iż kolebkę Słowiańszczyzny należy lokować w Kotlinie Czeskiej.
Dzisiaj wiadomo już z całą pewnością, że naczynia podobne do czeskich powstawały wcześniej na północ od Karpat, na ziemiach obecnej Polski i Ukrainy. Ale nomenklatura wprowadzona przez Borkovskiego przetrwała.
O głównej kulturze materialnej wczesnych Słowian wciąż pisze się: kultura praska. I to niezależnie, czy chodzi o przedmioty i ślady osadnictwa odnajdywane w Czechach, pod Krakowem czy nieopodal Lwowa.
Armenia, Serbia, stepy nadczarnomorskie?
Inne teorie lokowały – i lokują – praojczyznę Słowian na przykład w Serbii, nad Morzem Czarnym czy nawet… w Armenii. Dzisiaj w nauce polskiej, ale nie tylko, dominują jednak dwie koncepcje. Czy też raczej dwie grupy koncepcji, zawężane i komentowane na tyle różnych sposobów, że opisom ich poszczególnych wariantów można by poświęcić osobną biblioteczkę.
Reklama
Tutaj wystarczy stwierdzić, że według tak zwanych allochtonistów, a więc dosłownie napływowców, kultura słowiańska wykształciła się na wschodzie, na obszarach Ukrainy i ewentualnie Białorusi, by stamtąd następnie rozprzestrzenić się na ziemie Europy Środkowej oraz Południowej.
Z kolei zdaniem autochtonistów Słowianie lub ich przodkowie z dawien dawna, już od czasów starożytnych, zamieszkiwali na ziemiach między Karpatami a Bałtykiem. Ich praojczyzną było więc terytorium Polski i to z tej kolebki podjęli spektakularną ekspansję.
****
Artykuł powstał na podstawie mojej książki pt. Cywilizacja Słowian. Prawdziwa historia największego ludu Europy (Wydawnictwo Poznańskie 2023). To wnikliwe spojrzenie na początki Słowiańszczyzny, wykorzystujące najnowsze ustalenia naukowe. Poznaj życie codzienne, obyczaje i zagadkowe pochodzenie naszych przodków. Dowiedz się więcej na Empik.com.
