W pierwszej połowie XVII wieku licząca zaledwie 1,25 miliona mieszkańców Szwecja stała się prawdziwym europejskim mocarstwem. Było to zasługą niezwykle sprawnie działającej machiny wojennej stworzonej przez króla Gustawa II Adolfa. O reformach skandynawskiej armii przeprowadzonych na polecenie młodego monarchy pisze profesor Marek Wagner.
30 października 1611 roku zmarł król Szwecji Karol IX, na tronie zaś zasiadł jego młody syn Gustaw II Adolf, doskonale wykształcony w sprawach politycznych i militarnych.
Reklama
Obniżenie wieku poborowego
Od początku jego panowania polityką zagraniczną Szwecji kierował kanclerz Axel Oxenstierna, który był również autorem wielu reform ustrojowych i administracyjnych oraz współtwórcą scentralizowanego państwa. Natomiast nowy król skoncentrował się na kwestiach wojskowych, chociaż obaj realizowali plan trwałego opanowania wybrzeży Bałtyku, widząc w tym możliwość stworzenia silnego i bezpiecznego państwa.
W latach 1617–1618 Gustaw II Adolf przystąpił do realizacji reform wojskowych. Początkowo zamierzał zwiększyć liczebność wojsk zaciężnych, ale trudności finansowe spowodowały odrzucenie tego planu, toteż przystąpił do modernizacji sytemu krajowej milicji. Istota tych działań polegała na wprowadzeniu ewidencji wszystkich mieszczan i chłopów w wieku 20–40 lat.
Każda dziesiątka z nich (rota) wystawiała jednego umundurowanego i uzbrojonego żołnierza albo opłacała kwotę stanowiącą równowartość jego wystawienia i wyekwipowania. W ten sposób tworzono jednostki piechoty, w kawalerii zaś służyła przeważnie szlachta na zasadach lennych lub ochotniczych.
W 1620 roku Gustaw II Adolf wydał dekret, który obniżył dolną granicę wieku poborowych do 18 lat, zaś górną po prostu zniósł. W kolejnych latach również dalsze grupy chłopów zyskały pewne przywileje, co dwukrotnie zwiększyło liczebność milicji w krajowych regimentach piechoty. W 1627 roku liczbę poborowych szacowano na ponad 13 tys., a w 1630 roku na około 9 tys. ludzi.
Reklama
Reforma jednostek taktycznych
Podobne procesy występowały też i w jednostkach kawalerii krajowej (lekkiej), pochodzącej z werbunku ochotniczego. W 1630 roku służyło w niej około 8 tys. ludzi. Spadała natomiast liczebność ciężkiej jazdy szlacheckiej. Trudności te powodowały, iż podczas wojny trzydziestoletniej wynajmowano gotowe już jednostki w Niemczech, Anglii i Szkocji, a udział jednostek krajowych spadał do nawet 10 procent składu armii szwedzkiej w latach czterdziestych XVII wieku.
Gustaw II Adolf przeforsował także reformę jednostek administracyjnych i taktycznych, ustalając skwadron jako podstawową jednostkę taktyczną, która obejmowała 408 żołnierzy, podoficerów i oficerów. Podczas walki w centrum ustawiano 216 pikinierów, a na obu flankach po 96 muszkieterów w sześciu szeregach, dodatkowo zaś przydzielano 96 muszkieterów (komenderowanych) jako uzupełnienie jednostki.
Ponieważ struktura ta spełniała wymogi taktyczne do śmierci króla w 1632 roku, nie uległa ona zasadniczym zmianom. Kraj podzielono na osiem obszarów werbunkowych, a każdy z nich z kolei na dwie–trzy prowincje. Każda z nich powinna wystawić jeden regiment piechoty krajowej, ale z powodu braku poborowych system ten nie został wprowadzony w życie. Dlatego w 1621 roku Gustaw II Adolf utworzył nową wyższą jednostkę taktyczną – regiment obejmujący dwa skwadrony – funkcjonującą podczas działań wojennych.
Natomiast regiment krajowy (prowincjonalny) stanowił jednostkę administracyjną w czasie pokoju. Z czasem ta pierwsza jednostka, czyli regiment polowy rekrutowany w jednej prowincji, stała się dominującą w strukturze organizacyjnej.
Reklama
W kawalerii podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną był skwadron liczący 125 koni, werbowany w przy-dzielonej mu prowincji w Szwecji i Finlandii. Osiem obszarów organizowało po jednym skwadronie, a od lat dwudziestych XVII wieku składały się one z czterech–pięciu kompanii jazdy. W 1628 roku z dwóch takich skwadronów Västgöta Gustaw II Adolf nakazał utworzyć jeden regiment, a w 1630 roku cała kawaleria królewska została zorganizowana w regimenty.
Siła artylerii
W 1629 roku sześć istniejących dotąd kompanii artylerii połączono w stały już regiment artylerii z pułkownikiem i przyszłym generałem Lennartem Torstenssonem na czele. Jego podkomendni używali jedynie trzech rodzajów dział: 3-, 12- i 24-funtowych, toteż Gustaw II Adolf przystąpił do modernizacji sprzętu poprzez produkcję lekkich dział skórzanych 3-funtowych, które zostały potem zamienione na mobilne działa regimentowe, łatwe w obsłudze, strzelające na odległość około 300 m.
Ich powszechne zastosowanie w starciach zbrojnych stanowiło prawdziwą rewolucję w rozwoju artylerii, dając Szwedom przewagę nad innymi armiami w pierwszej połowie XVII wieku.
Nacisk na dyscyplinę i szkolenie
Gustaw II Adolf planował również wprowadzić w wojsku jednolite mundury. W latach 1621–1622 wydał w tym celu kilka dekretów, jednak ostatecznie tylko pewna część regimentów i kompanii miała mundury o identycznym kolorze i kroju. Jednolitą kolorystykę miały też sztandary wielu regimentów piechoty i kawalerii.
Reklama
Król przywiązywał także dużą wagę do szkolenia i dyscypliny żołnierzy – w 1621 roku ogłoszono artykuły wojskowe, a w 1630 roku utworzono w Sztokholmie Sąd Wojenny. W kształtowaniu etosu królewskiego żołnierza dużą rolę odgrywały też praktyki religijne i stałe szkolenia szwedzkich sił zbrojnych.
Wspomniany Sąd Wojenny spełniał nie tylko wymogi najwyższej instancji sądowniczej, lecz posiadał też kompetencje organizacyjne i administracyjne w szeroko pojętych sprawach finansowych, werbunkowych, szkoleniowych i zaopatrzeniowych, zajmując się jedynie armią polową.
W kwestiach morskich identycznymi procedurami zajmowała się Admiralicja utworzona w 1630 roku. Na czele owych kolegiów stali marszałkowie – w Sądzie Wojennym był nim Jakob de la Gardie – z pięcioma asesorami i grupą wykwalifikowanych urzędników.
Trzy główne cele
Reformy wojskowe Gustawa II Adolfa miały na celu stworzenie w latach dwudziestych XVII wieku nowoczesnej armii, zdolnej do walki z wieloma przeciwnikami zagrażającymi bezpieczeństwu Szwecji. Zdaniem historyków prowadzono je w trzech kierunkach – zwiększenia siły ognia, współdziałania rodzajów broni i usprawnienia działań kawalerii, zaś ich realizacja nastąpiła w latach zmagań zbrojnych w trakcie wojny trzydziestoletniej.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Marka Wagnera pt. Lützen 1632. Ukazała się ona w 2024 roku nakładem wydawnictwa Bellona.
Historia jednej z kluczowych bitew XVII stulecia
