Jakub Kazimierz Haur nie jest postacią, którą dzisiaj pamiętałby ktoś poza specjalistami. Ale chyba niesłusznie. Właściwie nikt nie zrobił tyle dla odmalowania realiów życia na szlacheckim folwarku z perspektywy samych ziemian, co ten zaradny (a zarazem bezwzględny) administrator dóbr, aktywny od czasów Jana Kazimierza Wazy. W książce Skład albo skarbiec wydanej w 1689 roku Haur nie tylko tłumaczył jak wyzyskiwać i dyscyplinować poddanych chłopów, ale też jak zabawiać się i pracować oraz – jak obchodzić się z najbliższymi.
O życiu prywatnym Jakuba Kazimierza Haura wiadomo bardzo niewiele. Potomek mieszczańskiej rodziny, urodzony w 1632 roku i nobilitowany zapewne w latach 60. XVII stulecia, żenił się bodaj dwukrotnie.
Reklama
Decydujące znaczenie miał dla niego w każdym razie pierwszy związek – z Agnieszką Furmankiewiczówną, która musiała być kobietą dobrze sytuowaną, bo wniosła Haurowi w wianie kamienicę przy jednej z głównych ulic Krakowa.
O tym jak konkretnie wyglądało pożycie tej pary nie da się stwierdzić absolutnie nic pewnego. Znane są natomiast ogólne poglądy Haura na sprawy małżeńskie. Z dzisiejszej perspektywy trudno byłoby nazwać je postępowymi, ale niewątpliwie wpisywały się one w normy epoki.
Sekret „zgodnej jedności” małżeńskiej
Jakub Kazimierz Haur zrobił karierę jako administrator dóbr zamożnych magnatów, Stanisława Skarszowskiego i Andrzeja Morsztyna, potem zaś zyskał sławę dzięki napisaniu niezwykle szczegółowego instruktarza gospodarczego pt. Ekonomia ziemiańska generalna. Wreszcie u schyłku życia postanowił rozwinąć swoją twórczość literacką jeszcze o kwestie domowe oraz rodzinne.
W 1693 roku jako 61-latek wydał dalece rozwiniętą wersję poradnika, teraz pod tytułem Skład albo skarbiec znakomitych sekretów ekonomii ziemiańskiej. Na kartach tej książki cały rozdział poświęcił „gospodarstwu małżeńskiemu”. Jego treść opracowała swego czasu historyczka Joanna Ρartyka. I bardzo wyraźnie wynika z niej, że Haur na pewno nie był zwolennikiem równości w związku.
Reklama
Autor, wówczas należący do najbardziej poczytnych i wpływowych w całym stanie szlacheckim, pisał, że „gospodarz ma być nad wszystkim głową i panem, a gospodyni zaś tylko pomocnicą, albo towarzyszem”. Żonie, jak podkreślał, nie wolno było się w niczym sprzeciwiać małżonkowi. Jej pokora stanowiła wręcz podstawę „zgodnej jedności” w związku.
(Nad)używanie Wenery i problemy z brakiem potomstwa
Bardzo krytycznie Haur wypowiadał się o nadmiernym zażywaniu uciech cielesnych (chyba także tych małżeńskich). Twierdził bowiem, że od „używania Wenery” natura mężczyzny „słabnie”, a nałóg może prowadzić nawet do „nagłej śmierci”.
Dla czytelników, którzy nie mogli doczekać się potomstwa miał z kolei napomnienie, że bezdzietność wynika nieraz z „frasunków, turbacji”, ale też… z „częstego pisania” (zapewne listów) i „ustawicznego czytania”. Co pod piórem wziętego autora było komentarzem dalece zastanawiającymi…
Szlachecka instrukcja obchodzenia się z dziećmi
Co do wychowania dzieci, Jakub Kazimierz Haur podkreślał, że nie należy okazywać im miłości, to bowiem podważa autorytet i powagę rodzica.
Reklama
Był to, jak słusznie podkreśla Joanna Partyka, postulat w pełni „zgodny z duchem epoki”. Wówczas powszechnie bowiem zalecano „surowość i nieokazywanie uczuć” potomstwu.
Dziwić nie powinna też konkretna instrukcja „edukacyjna” Haura. Pisał on mianowicie:
Za dawnych czasów był to piękny i potrzebny młodym zwyczaj, kiedy jakiego złoczyńcę tracono, rodzice na ten plac dziatki swoje wysyłali, nawet z szkół żaków na ten czas rozpuszczano, aby się tej (…) przypatrzyli exekucjej, a gdy sie po tym do domów wrócili, bito ich po gębie mówiąc: pamiętaj, jako to złych karzą.
***
Inspiracją dla publikacji tego artykułu była nowa książka Krzysztofa Pyzi i Christophera Machta pot. Spowiedź szlachciców 1670. Szczera rozmowa z najgorszym królem Polski (Bellona 2024).
Bibliografia
- Haur J.K., Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiey ziemiańskiey, Kraków 1693.
- Partyka J., Skład abo skarbiec… Jakuba Kazimierza Haura jako źródło do badań nad społeczeństwem staropolskim, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 40 (1996).
- Janicki K., Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wydawnictwo Poznańskie 2021.
