Kiedy 17 stycznia 1732 roku w Wołczynie przyszedł na świat czwarty syn wojewody mazowieckiego nikt nie mógł przypuszczać, że 32 lata później zasiądzie on na tronie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Stanisław Antoni Poniatowski nie wywodził się bowiem z potężnego rodu o długich tradycjach. Wręcz przeciwnie. Dopiero jego ojciec mógł poszczycić się wyraźnym awansem w szlacheckiej hierarchii. O korzeniach ostatniego polskiego króla pisze w swojej książce Adam Zamoyski.
Pochodzenie Stanisława spowite było pajęczyną legend. Opowiadano, że bawiący przejazdem włoski lekarz z Messyny, nazwiskiem Antonio Fornica, spojrzał na niemowlę i przepowiedział, iż pewnego dnia zostanie ono królem.
Reklama
Wywodzili się z drobnej szlachty
Podobne proroctwa przypisywano szwedzkiemu kabaliście i wiekowemu rabinowi. Mówiono, że ojciec był nieślubnym synem litewskiego magnata z rodu Sapiehów i młodej wieśniaczki, a nawet ubogiej Żydówki.
Niektórzy z Poniatowskich ukuli w odwecie genealogię, według której widniejący na tarczy herbowej byk łączył ich ze szlachetnym włoskim rodem Torellich, także obnoszących byka na tarczy i w nazwisku. Później skrupulatnie prześledzono dzieje Torellich wstecz aż do wojowniczego księcia Saksonii z IX wieku.
Rzeczywistość była bardziej prozaiczna. Generał Stanisław Poniatowski pochodził z drobnej szlachty, pieczętującej się herbem Ciołek, od XV wieku osiadłej w dobrach Poniatowa niedaleko Lublina. Sprzedali Poniatową w 1620 roku i przenieśli się na południe, w Rzeszowskie.
Franciszek Poniatowski, ojciec generała, zarządzał – prócz własnych – także dobrami magnata Hieronima Lubomirskiego. Nabył kilka posiadłości w okolicach Krakowa, piastował zaszczytne miejscowe urzędy i służył w wojsku, gdy zaszła potrzeba (został ranny podczas odsieczy wiedeńskiej pod wodzą króla Jana III w 1683 roku).
Pod skrzydłami Sapiehów
Miał czworo dzieci. Dwoje młodszych przeznaczono, zgodnie ze zwyczajem, do stanu duchownego, starsi synowie natomiast, Józef i Stanisław, kształcili się w Krakowie, skąd w 1690 roku, gdy jeden miał piętnaście, a drugi trzynaście lat, wysłano ich do Wiednia pod opieką duszpasterza.
Z Wiednia, w którym spędzili kilka lat, doskonaląc język niemiecki, mieli wyruszyć ze swym opiekunem w dalszą drogę, okazało się jednak, że mają inne plany. Cesarz gromadził wojska przeciw Turkom i obydwaj młodzieńcy zaciągnęli się jako ochotnicy. Stanisław wyróżnił się w bitwie pod Temesvárem (obecnie Timişoara w zachodniej Rumunii) i został mianowany dowódcą kompanii w regimencie Michała Sapiehy, który służył w wojsku księcia Eugeniusza Sabaudzkiego.
Reklama
Gdy wojna zakończyła się traktatem w Karłowicach w roku 1699, Poniatowski powrócił do Polski z Sapiehą, który wziął go pod swoje skrzydła. Ożenił go z bogatą rzekomo wdową, wkrótce jednak nadeszło finansowe rozczarowanie i małżonkowie się rozstali.
Sapiehowie po raz kolejny próbowali zdobyć kuszący owoc marzeń i zagarnąć władzę na Litwie, co wywołało żywiołowy sprzeciw rodu Radziwiłłów. Punkt kulminacyjny nastąpił w listopadzie 1700 roku, kiedy to trzytysięczne wojsko Sapiehów starło się z przeciwnikiem w rozstrzygającej bitwie pod Olkienikami. Zostali rozgromieni, więc zaczęli się rozglądać za sprzymierzeńcami.
Kariera u boku Karola XII
Nie trzeba było szukać daleko. Dla Karola XII, osiemnastoletniego króla Szwecji, potężny sojusz cara moskiewskiego Piotra I z królem Danii oraz z Augustem II, elektorem saskim i królem Polski, stanowił wyzwanie. Karol XII pokonał Duńczyków, a następnie cara Piotra w bitwie nad Narwą. Zimą 1701 roku Sapiehowie wysłali Poniatowskiego do obozu Karola XII z prośbą o pomoc. W następnym roku Karol wkroczył na Litwę i wziął Sapiehów pod swą protekcję.
Przeciwnicy zwrócili się do Piotra, który także zechciał dokonać najazdu. Z przeniesionego do Polski sporu Piotra z Karolem wywiązała się wojna domowa. Karol zmusił do abdykacji Augusta II, sojusznika Piotra, i przygotował elekcję polskiego magnata Stanisława Leszczyńskiego na tron Rzeczypospolitej jako króla Stanisława I.
Reklama
Karol XII szybko dostrzegł zalety Poniatowskiego, którego powołał do służby przy własnej osobie, wykorzystując go zarówno jako żołnierza, jak i dyplomatę. W 1709 roku Poniatowski towarzyszył Karolowi podczas najazdu na Ukrainę i uczestniczył w zgubnej bitwie pod Połtawą, kiedy to Szwedzi zostali rozgromieni. Ciężko rannemu Karolowi groziło niebezpieczeństwo dostania się do niewoli.
Próby wciągnięcia Turcji do wojny z Rosją
Poniatowski zebrał garstkę żołnierzy, ułożył króla na noszach zawieszonych między dwoma końmi i wydostał się z matni. Gdy uwolnili się od ścigających Rosjan, pozostało im zaledwie dwudziestu ludzi, a w mundurze Poniatowskiego widniało siedemnaście rozcięć i otworów po kulach. Znajdowali się wśród ukraińskich pustkowi, pozbawieni żywności i sojuszników. Poniatowski zdołał przekonać pewną liczbę Kozaków, by przyłączyli się do nich i przeprowadził cały oddział na bezpieczne terytorium tureckie za Dniestrem. Sam udał się do Stambułu i nakłonił Portę do wypowiedzenia wojny Rosji.
Lecz wojska tureckie, jak się okazało, nie kwapiły się do walki – przede wszystkim dlatego, że Piotr zdołał przekupić dowódcę, wielkiego wezyra. Wrócił zatem Poniatowski do Stambułu, by knuć intrygi – wykorzystując ministrów, kobiety, lekarzy haremu i wszystkich, którzy mieli jakiekolwiek wpływy – w celu odwołania dowódcy. Jego wysiłki zostały uwieńczone powodzeniem i mianowano nowego wezyra. Wojska tureckie ruszyły naprzód i Poniatowski widział już zwycięstwo w zasięgu ręki.
Tymczasem jednak nowy wezyr też postanowił paktować z Rosjanami. Niezrażony tym Poniatowski podjął bliską powodzenia próbę wzniecenia buntu przeciwko wezyrowi i przejęcia dowództwa.
Reklama
Turcy zawarli pokój z Rosją w 1711 roku. Otworzyło to Rosji drogę do rozszerzenia dominacji nad Polską. Osłabiony August odzyskał polski tron, król Stanisław I udał się na wygnanie, a Karol powrócił do Szwecji. Poniatowski nadal wypełniał dlań rozmaite zadania. Po raz drugi ocalił królowi życie w bitwie koło Rugii w roku 1715, a w końcu 1718 roku powierzono mu urząd gubernatora prowincji Zweibrücken w Niemczech.
Ślub z Konstancją Czartoryską
Rychła śmierć Karola XII pozbawiła Poniatowskiego stanowiska. Cieszył się tak dobrą opinią, że zwrócono się doń w imieniu regenta Francji oraz Jerzego I, króla Anglii, lecz on postanowił wrócić do Polski. Pogodził się z Augustem II i nowy władca natychmiast zlecił mu rozmaite misje dyplomatyczne. Podczas jednej z nich, w Brunszwiku, w roku 1720, poznał księcia Michała Czartoryskiego. Spotkanie to zadecydowało o jego dalszych losach.
Czartoryscy wywodzili się od wielkich książąt litewskich, z których jeden wstąpił na tron polski w roku 1386 i zapoczątkował dynastię Jagiellonów. Owa gałąź rodu nie odegrała nigdy dotąd większej roli, ale teraz właśnie zaczęła uzyskiwać pewną pozycję. Bogaty ożenek, w roku 1693, jednego z Czartoryskich – Kazimierza – z Izabelą Morsztynówną, podskarbianką koronną, wprowadził młodego księcia na mapę polityczną, a jego dzieci rozpoczęły podbój rozległych obszarów owej mapy.
Było ich pięcioro. Jedno zostało biskupem, drugie przełożoną klasztoru, a troje pozostałych – Michał, August i Konstancja – miało wykuć kształt politycznych losów Polski. 14 września 1720 roku, zaledwie kilka miesięcy po spotkaniu z Michałem Czartoryskim, Stanisław Poniatowski poślubił jego siostrę Konstancję. Młodzi Czartoryscy stali na progu kariery politycznej i w osobie Poniatowskiego powitali zręcznego i doświadczonego sprzymierzeńca. Żywili ambitne plany naprawy Rzeczypospolitej, lecz przede wszystkim zamierzali sami zająć mocne pozycje.
Reklama
Członek Familii
W 1721 roku Poniatowski został dowódcą gwardii króla Augusta II, który pragnął uczynić go w przyszłości hetmanem wielkim koronnym. Gdy jednak król usiłował przekazać mu ten urząd w roku 1728, rodzina Potockich, uważająca to za swój przywilej, wszczęła taki zgiełk w sejmie, że król musiał pozostawić stanowisko nieobsadzone.
Poniatowskiego mianowano w zamian regimentarzem koronnym, co w praktyce oznaczało głównodowodzącego wojsk polskich. Trzy lata później, w 1731 roku, otrzymał krzesło w senacie jako wojewoda mazowiecki. Bracia Czartoryscy także zajęli mocne stanowiska i pozyskali rzeszę przyjaciół i popleczników, co stworzyło zaczątki partii politycznej. Ponieważ na jej czele stali dwaj bracia i ich szwagier, znana ona była jako familia Czartoryskich lub po prostu: Familia.
Nowa biografia ostatniego polskiego króla
Ilustracja tytułowa: Stanisław i Konstancja z Czartoryskich Poniatowscy (Marcello Bacciarelli/domena publiczna).
