Niemcy nie zbudowali getta warszawskiego. Mury, które zamknęły niemal pół miliona ludzi na obszarze zaledwie 300 hektarów, kazano wznosić przyszłym więźniom odizolowanej dzielnicy. Budowę podjął Judenrat, administracja żydowska – na rozkaz władz okupacyjnych, ale własnymi siłami i na własny koszt. Prace ruszyły 1 kwietnia 1940 roku.
Cel budowy muru, który miał odciąć część miasta, w której zamieszkiwała ludność żydowska nie był publicznie wiadomy. Zarządzenie z 27 marca 1940 roku uzasadniało projekt zagrożeniem epidemicznym. Władze okupacyjne dokładały też początkowo starań, by przekonać Żydów, że mur służy ich ochronie, ma ograniczać antysemickie ekscesy.
Reklama
Jak wyjaśnia Anna Majchrowska z Żydowskiego Instytutu Historycznego „takie myślenie o murach getta jeszcze długo funkcjonowało” wśród Żydów przebywających w Warszawie. Niektórzy od razu jednak domyślali się prawdziwego celu.
„Przystąpiono do wznoszenia murów wokół terenu zarazy. Wywarło to silne wrażenie. Dopatrują się w tym początku faktycznego getta” – notował Emanuel Ringelblum w dzienniku z lat wojny. W innym miejscu dodał zaś: „Chcą nas zamurować żywcem, tak uważają ludzie”.
Nieznane zdjęcia z budowy muru getta warszawskiego
Budowę murów rozpoczęto 1 kwietnia 1940 roku. Prace prowadzono w szybkim tempie, już w czerwcu cały obszar wyznaczony przez Niemców, o powierzchni 307 hektarów, został otoczony ceglanymi ścianami o wysokości trzech metrów, zwieńczonymi drutem kolczastym. Na jego obszarze znajdowały się 1483 domy.
Przedsięwzięcie, mające na celu prześladowania i eksterminację, zostało uwiecznione na kilkudziesięciu zdjęciach. Nie wiadomo w jakich okolicznościach powstały te fotografie. Specjaliści domyślają się, że ich wykonanie zlecili Niemcy.
Reklama
Materiał jest mało znany. Przykłady z tego zbioru fotografii, ilustrujące niniejszy artykuł, publikujemy dzięki uprzejmości Archiwum Państwowego w Warszawie.
„Szabatowy dzień, w którym utworzono getto, był straszny”
W październiku 1940 roku rozpoczęły się masowe przesiedlenia. Niemcy wypędzili z obszaru przeznaczonego na getto 113 000 Polaków. Z kolei 138 000 Żydów zmuszono do przeniesienia się na ulice otoczone murem.
Wreszcie 16 listopada wprowadzono w życie decyzję o zamknięciu getta. Emanuel Ringelblum pisał na ten temat:
Szabatowy dzień, w którym utworzono getto (16 listopada), był straszny. Ulica nie wiedziała, że getto zostanie zamknięte, dlatego spadło ono na ludzi jak grom z jasnego nieba. Na wszystkich skrzyżowaniach ulic stały wachy niemieckich, polskich i żydowskich policjantów, które kontrolowały, kto ma prawo przejść.
Reklama
Plany władz okupacyjnych były trzymane w tajemnicy. Nikt nie wiedział, czy getto będzie otwarte, żeby chrześcijanie i Żydzi mogli się komunikować, czy zamknięte, jak w Łodzi, gdzie mieszkańcy od miesięcy byli skazani na głód i epidemie. A może – kto wie, może to wszystko było tylko po to, żeby wymusić kontrybucje na żydowskiej ludności?
Optymiści wierzyli, że zarządzenie zostanie unieważnione tak samo jak w ubiegłym roku. Ale 15 listopada o północy zamknięcie getta stało się faktem i nikt nie śmiał go kwestionować.
Niemiecka żandarmeria obsadziła przejścia między „żydowskimi” i „chrześcijańskimi” ulicami, które nie zostały zamurowane z powodu komunikacji miejskiej. Kiedy mieszkańcy Warszawy szli o piątej rano do pracy, przystawali ze zdumienia: żydowska dzielnica została całkowicie odcięta od zewnętrznego świata.
Getto zajęło 2% całej powierzchni miasta, było to największa tak dzielnica w Europy. Do początku 1941 roku stłoczono w niej około 460 000 osób.
Bohaterka, która wybrała nieistnienie
Historię jednej z bohaterek powstania w getcie warszawskim i jej fascynujących losów zarówno z okresu wojny, jak i lat późniejszych przedstawia Remigiusz Grzela w książce pt. Trzy życia Ireny Gelblum. Bohaterka, która wybrała nieistnienie. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Bellona w 2023 roku.
Bibliografia
- Getto w Warszawie [w:] Wirtualny Sztetl, leksykon prowadzony przez Polin. Muzeum Historii Żydów Polskich, sztetl.org.pl.
- Majchrowska A., Zamknięcie getta warszawskiego, „Żydowski Instytut Historyczny”, jhi.pl.
- Za murem. Jak powstawało warszawskie getto. Fotografie z 1940 roku, katalog wystawy przygotowanej przez Archiwum Państwowe m.st. Warszawy.
Materiał ilustracyjny wykorzystany w artykule został udostępniony przez Archiwum Państwowe w Warszawie.
