W latach 1944–1956 w całej Polsce powstały 122 konspiracyjne organizacje harcerskie. Według historyków IPN działało w nich co najmniej 2 tys. osób w wieku od 14 do 25 lat. Były one znaczną częścią powojennej antykomunistycznej konspiracji polskiej młodzieży. Tę szacuje się dzisiaj na prawie 972 organizacje, przez które przetoczyło się ponad 11 tys. młodych Polaków.
Zdecydowana większość konspiracyjnych organizacji harcerskich, które powstały po 1944 roku, nawiązywała do przedwojennego ruchu harcerskiego oraz tradycji Szarych Szeregów. Ale część z nich odwoływała się wprost do tradycji AK-WiN i NSZ-NZW.
Reklama
Powstawały już od pierwszych miesięcy funkcjonowania w Polsce rządów komunistów. Najwięcej było ich w województwach gdańskim – 21 i poznańskim – 17. W pozostałych ich liczba zazwyczaj oscylowała w granicach d 1 do 9. Prawdziwym impulsem do ich tworzenia było zlikwidowanie na przełomie lat 1949 i 1950 przedwojennego Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). To właśnie wtedy powstało najwięcej konspiracyjnych organizacji harcerskich.
Najczęściej powstawały w szkołach średnich, w ramach drużyn harcerskich, wśród kolegów z jednej miejscowości, szkoły albo nawet klasy. Ale tworzyły się także na uczelniach wyższych, zazwyczaj z inicjatywy dawnych harcerzy. Zrzeszały nie tylko uczniów, studentów, lecz także młodzież, która, ze względów życiowych nie mogąc kontynuować nauki, była zmuszona do podjęcia pracy.
W zdecydowanej większości miały charakter lokalny. Tylko kilkanaście z nich zdołało zbudować strukturę przekraczającą teren jednego miasta lub województwa. Zazwyczaj działały niezależnie od siebie i nie były nadzorowane przez żadną władzę zwierzchnią. Podejmowały różne formy sprzeciwu wobec istniejącej po wojnie rzeczywistości, począwszy od własnej działalności samokształceniowej, samowychowawczej, poprzez działalność propagandową, walkę o zachowanie kultury i odrębności narodowej, skończywszy na sabotażu i dywersji.
Ich działalność była na pewno wyrazem oporu polskiej młodzieży wobec komunistycznego systemu. Za ten opór przyszło jej też zapłacić ogromną cenę. To nie tylko brutalne śledztwa UB, areszty i wieloletni pobyt w więzieniu, ale przede wszystkim na zawsze złamane życiorysy młodych ludzi.
Reklama
Trzy postawy młodzieży
Tak naprawdę wszystko zaczęło się w lipcu 1944 roku wraz z wkroczeniem do wschodniej Polski sowieckiej Armii Czerwonej i gdy pod jej nadzorem zaczęła się instalować komunistyczna władza. Właśnie wtedy polscy harcerze, podobnie jak cała polska młodzież i całe polskie społeczeństwo, stanęli przed koniecznością zajęcia stanowiska wobec poczynań komunistycznej władzy.
Zresztą różnice pomiędzy rzeczywistością Polski przedwojennej a powojennej były tak ogromne, że młodzi wcześniej czy później byli zmuszeni do opowiedzenia się po stronie nowej władzy lub przeciwko niej. Wśród młodych Polaków dominowały wówczas trojakie postawy, począwszy od czynnego włączenia się w nurt budowy komunistycznego ustroju, poprzez próbę przystosowania się do nowej rzeczywistości, po jawny sprzeciw wobec niej.
Ta ostatnia postawa była drogą prowadzącą wprost do konspiracji. Na pewno reprezentowała ją ta część polskiej młodzieży, która w czasie wojny zetknęła się ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, działając m.in. w strukturach harcerskich organizacji, w tym w szczególności w Szarych Szeregach i Hufcach Polskich.
Ale była też wśród powojennych harcerzy młodsza od niej grupa, która emocjonalnie czuła się związana z Polskim Państwem Podziemnym. Obie łączyła wspólna cecha: ogromna obawa przed konsekwencjami dla Polski dalszej polityki komunistów.
Ich sprzeciw budziły przede wszystkim przemiany, jakie zachodziły w powojennej szkole, indoktrynacja dzieci i młodzieży, niszczenie więzów społecznych, rodzinnych, a także narastająca walka z Kościołem i działającymi pod jego patronatem organizacjami młodzieżowymi.
Reklama
Ale odruch buntu jeszcze bardziej budziła sama rzeczywistość komunistycznej Polski, na wskroś przesiąkniętej represjami i terrorem UB. Właśnie to wszystko było prawdziwą glebą, na której zaczęły się tworzyć konspiracyjne organizacje harcerskie.
„Wzniecać ducha oporu”
Dla harcerskich konspiratorów głównym politycznym celem miało być wyzwolenie Polski z sowieckich wpływów. Środkiem do realizacji tego celu miała być przede wszystkim propaganda, w ramach której pisano i kolportowano ulotki, malowano antykomunistyczne napisy na murach. Młodzi konspiratorzy gromadzili też broń, środki opatrunkowe i sprzęt wojskowy.
To miało być ich przygotowanie do mającej niebawem wybuchnąć III wojny światowej. Harcerscy konspiratorzy próbowali też na wszelkie inne sposoby wzniecać ducha oporu społecznego oraz wzbudzać w polskim społeczeństwie nadzieję na to, że okres niewoli wkrótce się skończy. Prowadzili też typowo harcerską działalność, organizując obozy, biwaki i różnego rodzaju akcje zdobywania harcerskich stopni i sprawności.
Bardzo często w różnych miejscach i przy różnych okazjach wygłaszali gawędy na temat historii harcerstwa i udziału harcerzy w walkach o polską niepodległość. Chodziło o promowanie wzorców patriotycznych, walki o wolność i niepodległość państwa polskiego.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Leszka Pietrzaka pt. Ostatnie polskie powstanie 1944-1963. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Fronda w 2025 roku.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
