Koniec świata, zwany przez wikingów ragnarök odgrywał kluczową rolę w nordyckiej mitologii. To właśnie przygotowując się na „zmierzch bogów” Odyn gromadził najlepszych poległych wojowników w Walhalli, aby w kluczowym momencie stanęli u jego boku. O tym jak ludzie Północy wyobrażali sobie ragnarök pisze profesor Carolyne Larrington w książce pt. Skandynawia. Przewodnik po bogach, władcach i olbrzymach.
Najpierw nadchodzi Wielka Zima, fimbulvetr. Trzy zimy następują bezpośrednio po sobie, bez żadnych pośrednich pór roku. Śnieg pada ze wszystkich stron, wieją przenikliwe wiatry, jest ostry mróz. Następuje degeneracja społeczeństwa:
Reklama
Bracia bić i zabijać się będą,
Dzieci sióstr rodzonych związki krwi kalają,
Czasy szaleństwa, bezwstydu, cudzołóstwa,
Wiek topora, wiek miecza i tarcz strzaskanych,
Wiek zamieci wilczych, [?] nim świat w przepaść runie.
Wieszczba Wölwy, strofa 4571
Świat pogrąża się w ciemności
Świat zmierza ku chaosowi. Wieszczka przewiduje, że zanim ludzkość pogrąży się w wojnie domowej, pojawią się inne oznaki końca czasów. Głęboko w lesie szubienic pieje kogut o czarno-czerwonym upierzeniu. Kolejnego słychać w żelaznym lesie, gdzie trollica opiekuje się potomstwem Fenrira: wilkami, które ścigają Słońce i Księżyc.
Na to kakofoniczne tło końca nakłada się też wycie wielkiego psa Garma (być może sobowtóra Fenrira lub całkiem innej potwornej bestii, należącej do istot piekielnych bądź też psów bogini Hel). W końcu nadchodzi straszny moment, gdy oba ciała niebieskie zostają pochłonięte przez rozwarte paszcze bestii, które tak długo je ścigały, a świat pogrąża się w ciemności.
Yggdrasill zaczyna płonąć. Wielki jesion się chwieje, a Heimdall alarmuje wszystkich, dmuchając w swój potężny róg Gjallar. Odyn radzi się pilnie głowy Mimira, ale jest już za późno, by liczyć na wskazówki. Góry trzęsą się, wypędzając na zewnątrz karły, a te stoją przed wejściem do swoich skalistych domostw i rozpaczają.
Trollice wędrują po drogach, ludzie nie wiedzą, co robić. Einherjarowie wyruszają, by wziąć udział w bitwie, do której przygotowywali się przez wszystkie tysiąclecia, ale — wedle przepowiedni umierającego smoka Fafnira przekazanej Sigurdowi — gdy wojownicy i bogowie opuszczają wyspę Óskópnir (nieutworzona) po ostatecznej bitwie, tęczowy most Bifröst pęka, a ich konie toną w rzece. Zwycięstwo zostaje im odebrane.
Śmierć Odyna
Straszliwe siły nadchodzą ze wszystkich kierunków świata. Z południa nadciąga ognisty olbrzym Surt (Surtr), dzierżący ogromny miecz, w którym odbija się słońce, rzucając oślepiający blask. Ze wschodu przybywa złowrogi statek widmo Naglfari, wykonany z paznokci martwych ludzi.
Reklama
Do jego załogi należą ogniści olbrzymi, a sternikiem jest Loki, który niesie zniszczenie światom bogów i ludzi. Ze wschodu nadciąga też Hrym (Hrymr), kolejny przywódca lodowych olbrzymów, a w oceanie wije się ogromny wąż Midgardu. Fenrir w końcu zerwał jedwabiste więzy, które trzymały go w niewoli przez wszystkie wieki i pędzi na wolność.
Przyszedł czas na stoczenie długo zapowiadanych pojedynków. Odyn odważnie idzie przed siebie, by zmierzyć się z wilkiem. Niestety włócznia Gungnir okazuje się bezużyteczna, a Fenrir połyka go jednym potężnym chapnięciem. Frigg płacze, widząc śmierć partnera; „mąż umiłowany Friggi”, nazywa go autor poematu i porównuje jego śmierć do śmierci Baldra, kiedy mówi, że bogini „po raz wtóry doznaje smutku”.
Zemsta Widara
Boginie opłakują go na uboczu, podczas gdy bogowie ruszają do walki ze śmiertelnymi wrogami. Następny jest Thor, który ponownie mierzy się z wężem Midgardu. Bóg powala bestię, ale po odejściu na zaledwie dziesięć kroków od zwłok sam również upada, pokonany przez potęgę węża i jego jadowity oddech.
Snorri dodaje kilka szczegółów, których nie ma nigdzie indziej; mogą one pochodzić z tradycji lub wynikać z jego inwencji. Frej mierzy się ze Surtem i teraz, jak przepowiedział Loki, niewątpliwie żałuje braku miecza, który oddał za olbrzymkę Gerd.
Reklama
Wielki pies Garm (Garmr), którego straszne wycie zapowiadało ragnarök, powala Tyra. Ze względu na dawne spotkanie Tyra z Fenrirem można podejrzewać, że Garm i Fenrir są rzeczywiście tą samą istotą, gdyż wilk ma niedokończone sprawy z bogiem, któremu odgryzł dłoń.
Heimdall i Loki walczą ze sobą — nie po raz pierwszy — po czym zabijają się nawzajem. Bogowie robią pewne postępy w walce z potworami.
Widar, syn Odyna, wskakuje do paszczy Fenrira; grube podeszwy butów chronią jego stopy przed kłami wilka. Snorri przy okazji wspomina o tym, że za każdym razem, gdy materiał podeszwy ściera się z palców lub pięt, obuwie Widara staje się jeszcze grubsze. Bóg jedną ręką sięga do górnej szczęki wilka i rozrywa go na strzępy. Ten obraz śmierci ojca i zemsty syna jest ulubioną sceną przedstawianą przez rzeźbiarzy z epoki wikingów.
„Słońce ciemnieje, ziemia osuwa się w morze”
Teraz ogień giganta Surta podpala cały świat, a opisany w Wieszczbie Wölwy proces, w którego wyniku powstała ziemia (…), zostaje odwrócony:
Reklama
Słońce ciemnieje, ziemia osuwa się w morze,
Spadają z nieba jasne gwiazdy,
Szaleją dymy i ogień, co życie ożywiał,
Płomieni żar wysoko strzela pod niebo.
Wieszczba Wölwy, strofa 5774
To, że Słońce zostało już pochłonięte przez wilka, który gonił za nim przez całą wieczność, pokazuje, jak poematy i proza Snorriego dążą do zintegrowania różnych tradycji w spójne narracje. Ciemność, którą łagodzą jedynie migoczące płomienie, przynosi koniec świata.
Koniec świata, który następuje, gdy morze zalewa lądy, a ognisty deszcz spada na ziemię, gdzie bogowie, ludzie, a nawet olbrzymi giną, to koniec Czasu w tradycji chrześcijańskiej. Nie jest to jednak obraz obecny we wszystkich mitologiach; w niektórych czas i przestrzeń wyobrażano sobie jako cykliczne.
Powstanie nowego
Wierzono, że gdy stary, zepsuty świat zostanie zniszczony, na jego miejsce powstanie nowy. Bo chociaż w poezji eddaicznej fraza ragnarök oznacza „zagładę Mocy”, Snorri używa nieco innego słowa, rökkr, które oznacza „zmierzch” lub „migotanie” — stąd Wagner rozumie koniec przedstawionego przez siebie świata bohaterów jako „zmierzch bogów”. ökkr może też oznaczać „półświatło przed świtem”, zapowiadając tym samym nowy jasny dzień.
Reklama
To właśnie znajdujemy w tradycji poetyckiej i w relacji Snorriego, która się z niej wywodzi. Oto słowa wieszczki patrzącej na koniec świata w Wieszczbie Wölwy:
Widzę, jak znów się wyłania
Ziemia z morza, zieleniejąca;
Lecą wodospady, a orzeł nad nimi,
Ten, co w górskiej krainie ryby łowi.Asowie się zeszli na Idawale
O wężu Midgardu rozprawiają ważnie,
O wydarzeniach wspominają wielkich,
O starych Fimbultyra rozprawiają runach.Tam potem cudowne
Złote tablice w trawie się znajdą,
Te, co za dawnych czasów posiadali.
Wieszczba Wölwy 59–6175
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Carolyne Larrington pt. Skandynawia. Przewodnik po bogach, władcach i olbrzymach (Wydawnictwo Poznańskie 2025). Przekład: Aleksandra Brożek-Sala.
Przewodnik bo bogach, władcach i olbrzymach
