„Potwór potężny, tajemniczy, patrzący podejrzliwie otworami strzelnic, zionący paszczami armat” – pisał Artur Oppman o Cytadeli Warszawskiej, przez Rosjan zwanej Aleksandrowską.
Zaczęto ją budować w 1832 r. z ukazu cara Mikołaja I. Była gotowa w maju 1834 r., ale od razu zaczęła się jej rozbudowa. Ostatecznie dwa lata później całość otoczył niemal trzykilometrowy mur, wokół którego dobudowano pięć fortów.
Reklama
Na terenie Cytadeli była też cerkiew, zburzona w 1918 r. Inwestycja kosztowała 11 mln rubli srebrem z kasy Królestwa Polskiego. Wyłączona spod polskiej jurysdykcji, była jednocześnie aresztem śledczym, więzieniem i jednostką wojskową. Jej stoki władze carskie uczyniły miejscem egzekucji i pochówku skazańców.
Niesławny pawilon
Nieco wcześniej, bo już w 1828 r., na terenie Cytadeli zbudowano magazyn umundurowania. W lipcu 1833 r. rozpoczęto jego adaptację na cele więzienne. W ten sposób powstał X Pawilon, centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych.
Przebywali w nim m.in.: Józef Piłsudski i Roman Dmowski, ostatni przywódca powstania styczniowego Romuald Traugutt i jego współpracownicy, działacz rewolucyjny i niepodległościowy ksiądz Piotr Ściegienny, późniejszy dowódca wojsk Komuny Paryskiej
Jarosław Dąbrowski, działaczka socjalistyczna Róża Luksemburg, bojowiec PPS-u Stefan Okrzeja, późniejszy poeta i działacz narodowy Adam Asnyk, wybitny przyrodnik Benedykt Dybowski, działacz robotniczy Ludwik Waryński oraz Feliks Dzierżyński – późniejszy organizator i szef policji politycznej Rosji sowieckiej, który zresztą siedział w X Pawilonie kilkakrotnie.
Reklama
Podczas rewizji kobiety, stanowiące 5 proc. więźniów X Pawilonu, nie musiały się rozbierać do naga, ale mężczyźni owszem. Nowo przybyli trafiali najpierw do sali komisji śledczej na przesłuchanie.
Warunki… lepsze niż się spodziewano?
Nie ma świadectw stosowania tortur. Warunki w celach były lepsze, niż spodziewali się osadzeni. Ci, którzy siedzieli wcześniej w innych więzieniach, doceniali to, że siennik i poduszka były wypełnione nie słomą, tylko delikatniejszym w dotyku sianem.
Za pieniądze można było kupić przywileje – prawo do dodatkowego widzenia czy spaceru. Do historii przeszły luksusy, w których pomieszkiwał powstaniec listopadowy hrabia Henryk Kamieński: na jego życzenie sprowadzono do aresztu perski dywan i wytworne meble.
W latach 40. XIX w. więźniom podawano dwa posiłki: na obiad były zupa z wkładką mięsną i pieczeń, a wieczorem – kasza lub kartofle lekko okraszone tłuszczem. Jedynie w Boże Narodzenie w menu były śledzie, piwo i barszcz.
Reklama
Zmierzch Cytadeli Warszawskiej
Po powstaniu styczniowym oraz w latach 1905–1907 więźniów politycznych było tak wielu, że władze carskie musiały ich zamykać także w innych częściach twierdzy.
W latach 1915–1918 Cytadelę przejęli Niemcy. Do 1918 r. przetrzymywano w niej około 40 tys. więźniów (w X Pawilonie – co najmniej 15 tys.), blisko 500 osób stracono. Najbardziej znaną w II RP egzekucją było rozstrzelanie 31 stycznia 1923 r. pod murami Cytadeli Eligiusza Niewiadomskiego, zabójcy prezydenta Gabriela Narutowicza.
Kiedy po powstaniu II RP Cytadelę przejęło polskie wojsko, w X Pawilonie mieścił się początkowo areszt sądu wojskowego, a później były tam mieszkania dla rodzin wojskowych. W wybuchu prochowni 13 października 1923 r. ucierpiał zwłaszcza X Pawilon. Zginęło 28 osób, głównie kobiety i dzieci, 89 zostało rannych.
O zamach oskarżono polskich oficerów, członków partii komunistycznej Walerego Bagińskiego i Antoniego Wieczorkiewicza. Kary śmierci zamieniono im na wieloletnie więzienie. Po dwóch latach mieli być przekazani Moskwie, ale na granicy zastrzelił ich polski konwojent. Zniszczony X Pawilon wyremontowano.
W czasie okupacji hitlerowcy ulokowali w Cytadeli oddziały Wehrmachtu i SS. Po wojnie twierdza przeszła w ręce polskiej armii. X Pawilon został udostępniony zwiedzającym w 1963 r., w setną rocznicę powstania styczniowego. Obecnie jest oddziałem Muzeum Niepodległości w Warszawie.
Historia Polski na nowo opowiedziana
Tekst pochodzi z książki Mirosława Maciorowskiego pt. Powstańcy. Marzyciele i realiści. Historia na nowo opowiedziana (Wydawnictwo Agora 2025).
