Nowogród Wielki, którego początki sięgają, jak się zdaje, VIII stulecia, był północną bramą wielkiego szlaku handlowego, łączącego Skandynawię z Konstantynopolem. To w nim, nie zaś w Kijowie, zaczęła się historia Rusi. Absolutna koncentracja na sprawach kupieckich odróżniała zaś Nowogród od wszelkich innych ośrodków na wschodzie Słowiańszczyzny.
Fakt, że właśnie Nowogród jako pierwszy nawiązał kontakty ekonomiczno-polityczne ze Skandynawią znajdującą się akurat w początkach swojej wielkiej ekspansji, zaowocował tym, że już w IX wieku to miasto-państwo stało się hegemonem kupiecko-rzemieślniczym na Rusi.
Reklama
Nowogród jako miasto był największą aglomeracją, jego kupcy odgrywali największą rolę na szlaku „od Waregów do Greków”, władcy zaś byli inicjatorami utworzenia jednolitego państwa ruskiego.
Około 882 roku to właśnie władca Nowogrodu, Oleg, opanowując Kijów stał się twórcą zjednoczonego państwa ruskiego. Nowogród był kolebką panującej dynastii, choć przeniesienie stolicy do Kijowa (jeśli we wczesnym średniowieczu można mówić o stolicy w naszym rozumieniu) zaowocowało tym, że znów miasto Nowogród stało się peryferyjnym emporium kupieckim.
Wciąż było największym i najbogatszym miastem, tyle tylko, że zajętym własnym życiem i problemami. Najważniejsze było, że znów decydującego znaczenia politycznego nabrała w nim oligarchia kupiecka.
Zerwanie z fikcją
W 1136 roku w ogóle zerwano z fikcją władzy książęcej i Nowogród (jak i mniejsze miasta tego regionu) stał się oficjalnie republiką, bardzo podobną do ówczesnych republik włoskich. Różnica polegała jedy nie na wielkości i absolutnej hegemonii Nowogrodu nad innymi miastami regionu. W teorii bowiem był to związek niezależnych republik miast.
W XI wieku obszar republiki rozszerzył się na północ w kierunku jezior Ładoga i Onega i dalej w stronę Morza Białego, na wschodzie zaś, aż po góry Ural.
Reklama
Mimo że na mapie są to tak ogromne obszary, że księstwo nowogrodzkie obszarowo było największe na Rusi, to jednak nie należy przesadzać w znaczeniu tych nabytków – były to obszary leśne niemal całkowicie pozbawione ludności, a jedyny towar, jaki stamtąd pochodził, stanowiły futra leśnych zwierząt.
Główne skupisko ludności i centrum życia polityczno-ekonomicznego republiki pozostało niezmienne przez następne stulecia, może za wyjątkiem powstania nowego, prężnego ekonomicznie miasta republiki Pskowa.
Osobliwa organizacja średniowiecznego Nowogrodu
Powstały dla handlu Nowogród (jako republika) niemal od samego początku miał bardzo specyficzną organizację aparatu politycznego, administracji i wojska. Występowała tam stała „dwoistość” wszystkich tych instytucji, a odzwierciedlała to nawet zabudowa miasta.
Dzieliło się ono na dwie dzielnice (strony) – kupiecką i władyczą (zwaną często sofijską). W części kupieckiej najważniejszy był oczywiście plac targowy i wiecowy, gdyż przynajmniej w teorii najważniejszą władzę w republice sprawował wiec wszystkich uprawnionych do głosowania (w praktyce wszystkich zdolnych do udziału w wyprawach wojennych).
Reklama
W części władyczej, nazwanej tak nie od władcy, lecz od biskupa, który na Rusi nazywany był władyką, mieściły się przede wszystkim instytucje religijne (klasztory) oraz „dietiniec” – warowna cytadela (w Nowogrodzie rolę tę odgrywała po przyjęciu chrześcijaństwa warowna cerkiew św. Zofii).
Dzielnice te zamieszkiwali najważniejsi przedstawiciele władzy książęcej (czyli ogólnie administracji centralnej) z wyjątkiem samego księcia panującego. Ten zmuszany był zawsze do zamieszkiwania nieobronnego dworzyszcza w dzielnicy kupieckiej, co miało uczynić go bardziej „podatnym” na postulaty kupców i ogółu mieszczan.
Życie polityczne było bowiem w republikach kupieckich zawsze polityczną walką władzy centralnej z opozycją, mającą poparcie dołów społecznych. Nawet tam, gdzie nie było rzeczywistego księcia panującego, a władzę całkowicie przejęła oligarchia kupiecka, konflikt ten nie zanikał.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Andrzeja Michałka pt. Słowianie wschodni. Ukazała się ona nakładem Bellony w 2024 roku.
