Poczucie tożsamości narodowej i patriotyzm to pojęcia, które jeszcze 200 lat temu odnosiły się głównie do elit społeczeństw, nie miały szerokiego oddźwięku. W Europie Środkowej i Wschodniej dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęła się wykształcać świadomość narodowa w nowoczesnym rozumieniu. Ta niedoceniana epoka przesądziła o tym, jak mieszkańcy regionu myślą o sobie, jak rozumieją swoją historię i jak postrzegają sąsiadów.
Schyłek XIX stulecia zastał i te okrzepłe już i te dopiero kształtujące się narody Europy Środkowo-Wschodniej – w tym zamieszkujące ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów – pod panowaniem rosyjskiego imperium, Cesarstwa Niemieckiego i monarchii austrowęgierskiej.
Reklama
W granicach państwa carów znajdowały się nie tylko terytoria zamieszkiwane przez narody Estończyków, Łotyszy, Białorusinów i Ukraińców – reprezentujących różny poziom poczucia własnej tożsamości – ale także przez Polaków i Litwinów, pozbawionych własnej, historycznej państwowości w wyniku rozbiorów i podziału terytorium dawnej Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię u schyłku XVIII wieku.
Żywiołem polskim nasycone były wschodnie obszary Cesarstwa Niemieckiego. Natomiast prawdziwy tygiel narodów stanowiła dualistyczna austro-węgierska monarchia Habsburgów, w której współegzystowali m.in.: Austriacy, Węgrzy, Chorwaci, Słoweńcy, Czesi, Słowacy, Polacy i Ukraińcy.
Estończycy i Łotysze
Druga połowa XIX i początek XX w. stanowiły dla narodów nadbałtyckich, Białorusinów i Ukraińców czas narodzin i dojrzewania nowoczesnej narodowej świadomości.
Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX stulecia światło dzienne ujrzał estoński epos narodowy Kalevipoeg. Na połowę tegoż stulecia przypada również początek rozwoju narodowego ruchu tzw. Młodołotyszy, którego celem stało się rozniecanie i pielęgnowanie świadomości i odrębności narodowej wśród ludności łotewskiej.
Reklama
Białorusini
Z kolei przełom wieków to czas, w którym zaczęła wykształcać się elita intelektualna, kulturalna i polityczna Białorusinów. W 1903 r. powstała Białoruska Socjalistyczna Hromada, która od 1906 r. dysponowała już własnym periodykiem „Nasza Dola” – pierwszą legalną białoruską gazetą.
Propagatorzy idei budowy tożsamości odrębnych narodów estońskiego, łotewskiego i białoruskiego musieli zmierzyć się z groźbą, jaką stanowiła dla popularyzowanych przez nich idei brutalna polityka rusyfikacyjna imperium Romanowów.
Ukraińcy i Litwini
Wcześniej rozpoczęła się droga do narodowej samoidentyfikacji – w nowoczesnym znaczeniu tego pojęcia – Ukraińców i Litwinów. (….)
Narodziny nowoczesnej świadomości narodowej Ukraińców (zasiedlających austriacką Galicję Wschodnią, czyli Małopolskę Wschodnią, ale przede wszystkim obszary południowo-zachodniej Rosji) należy umiejscowić w połowie XIX w.
Reklama
Proces ten stymulowały twórczość i działalność publiczna pisarza i poety Tarasa Szewczenki, historyka Mychajło Hruszewskiego, a także rusińskich (ukraińskich) struktur, takich jak np.: Rada Ruska, oświatowa organizacja „Proświta” czy skautowy „Płast”.
Aktywność na rzecz kształtowania świadomości narodowej Ukraińców była tolerowana, a niekiedy wręcz wspierana w monarchii Habsburgów przez Austriaków. Wiedeń traktował ją jako przeciwwagę dla żywiołu polskiego, co miało czynić z zamieszkiwanych przez ludność ukraińską obszarów Galicji Wschodniej „ukraiński Piemont”.
Rozwój tej świadomości była równocześnie zaciekle zwalczany w carskim imperium, dążącym do całkowitej rusyfikacji ludności ukraińskiej.
Litwini
Natomiast nowoczesna, „ludowa” świadomość narodowa Litwinów – w opozycji zarówno wobec rusyfikacyjnej polityki Rosji, jak i wcześniejszej polskiej dominacji kulturowej – zaczęła formować się w ostatnich dekadach XIX stulecia, a jej symptomami było choćby pojawienie się litewskich czasopism, m.in.: „Aušra” („Jutrzenka”) i „Varpas” („Dzwon”).
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Przemysława Waingertnera pt. Międzymorze – wizja, iluzja czy… racja stanu? Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego w 2023 roku.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
