Pogrążone w kryzysie państwo Kawalerów Mieczowych stało się w połowie XVI wieku areną zmagań o dominację w Europie Wschodniej. Podbój lub podporządkowanie Inflant, a więc ziem obecnej Łotwy i Estonii, miały kluczowe znaczenie zarówno dla cara Iwana Groźnego, jak i króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Augusta. Dlaczego?
Państwo moskiewskie w pierwszym okresie rządów małoletniego Iwana IV Groźnego (panował w latach 1533–1584 jako wielki książę, a od 1547 roku jako car Wszechrusi) przeżywało okres osłabienia władzy centralnej, zamieszek wewnętrznych i ataków tatarskich z południa i ze wschodu.
Reklama
Mało energiczny pod koniec swego życia król polski Zygmunt Stary nie wykorzystał sprzyjającej sytuacji międzynarodowej na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XVI wieku do wznowienia wojny z Moskwą, zawierając w marcu 1542 roku siedmioletnie zawieszenie broni. Również na początku panowania jego syna Zygmunta Augusta (został koronowany za życia Zygmunta Starego w 1530 roku, ale objął tron po jego śmierci 1 kwietnia 1548 roku) obie strony dążyły do pokojowego uregulowania wzajemnych sporów.
Iwan rozszerzał państwo moskiewskie w kierunku wschodnim (Kazań, Astrachań) i był zajęty reformami wewnętrznymi. Wzmocnił potencjał militarny, tworząc w 1550 roku stałą piechotę (strzelców), która stała się najbardziej wartościową częścią wojska moskiewskiego. Tymczasem Zygmunt August przedłużał trzykrotnie rozejm: w 1549, 1553 i 1556 roku.
Po stronie litewskiej zdawano sobie jednak sprawę, że wojna z Moskwą jest nieunikniona. Nie chciano się pogodzić z utratą Smoleńska (w 1514 roku), natomiast Iwan coraz poważniej myślał o zagarnięciu pod swoją władzę wszystkich ziem ruskich. Zaczął używać tytułu carskiego (cesarskiego), a nawet starał się w Rzymie o koronę królewską. W jego otoczeniu ścierały się dwie koncepcje polityki zagranicznej państwa moskiewskiego.
Znaczenie Inflant
Car popierany przez szlachtę i miasta zmierzał do opanowania Inflant (czyli obszaru obejmującego dzisiejszą Łotwę i Estonię) i wyjścia na Morze Bałtyckie. Ułatwiłoby to w przyszłości wtargnięcie do Litwy przez skrócenie drogi do stolicy Wielkiego Księstwa – Wilna. (…)
Reklama
W połowie XVI wieku bogaty i zasobny kraj inflancki, ale jednocześnie słaby militarnie i pozbawiony silnej władzy centralnej, stał się celem zarówno państwa moskiewskiego, jak i polsko-litewskiego. Rywalizacja o ziemie ruskie przeniosła się zatem na nowy teren i pogłębiła poprzez kwestię dominium Maris Baltici (władztwa nad Morzem Bałtyckim). Stała się sprawdzianem pozycji obu państw na arenie międzynarodowej.
Opanowanie Inflant przez Jagiellonów mogło odciąć Moskwę od Zachodu, skąd szły postęp techniczny i nowoczesne uzbrojenie. Już od 1552 roku król Zygmunt August, jego lennik, książę pruski Albrecht Hohenzollern, i wojewoda malborski Achacy Czema omawiali plan trwałego włączenia Inflant do systemu obrony przeciwko Moskwie, mając na uwadze również wykorzystanie najemnych żołnierzy niemieckich, sprowadzonych przez Zakon Kawalerów Mieczowych z Rzeszy.
Początek rywalizacji
Hasło do opanowania kraju inflanckiego, rozpadającego się pod wpływem walk religijnych pomiędzy katolikami a zwolennikami reformacji i sporów wewnętrznych, jako pierwsza dała Moskwa.
W 1554 roku mistrz krajowy Kawalerów Mieczowych Henryk von Gallen zawarł piętnastoletni rozejm z Moskwą, na podstawie którego Inflanty musiały się wyrzec wszelkich związków z Litwą i zachować ścisłą neutralność w razie jej konfliktu z Iwanem Groźnym. Odpowiedź polsko-litewsko-pruska nastąpiła w 1557 roku, gdy blisko 60-tysięczna armia królewska wyruszyła w stronę granicy inflanckiej i rozłożyła się obozem pod Pozwolem.
Reklama
Nowy mistrz krajowy Johann Wilhelm von Fürstenberg mógł jej przeciwstawić zaledwie około 12 tys. żołnierzy. Wobec takiej dysproporcji sił przybył do obozu króla polskiego i złożył osobiste przeprosiny. Zaprzysiężony 14 września akt pojednania i przymierza z królem przewidywał związek obronny Inflant z Litwą i Polską przeciwko Moskwie, ale zachowywał w mocy wiążące oba państwa rozejmy z sąsiadem ze wschodu.
Układ pozwolski pokazał Iwanowi słabość zakonu, ale jednocześnie zaniepokoił go – dotyczyło to zwłaszcza punktu o wzajemnej pomocy polsko-inflanckiej. Podbój Inflant stawał się dla niego koniecznością ze względu na możność pozyskania portów bałtyckich i dalszego rozszerzania stosunków handlowych z Zachodem, przede wszystkim z Anglią.
„Wyprawa rozpoznawcza” Iwana Groźnego
Na początku głównym celem Moskwy stało się zdobycie wybrzeża Zatoki Fińskiej dla zbudowania bazy floty przy ujściu rzeki Narwy. W listopadzie 1557 roku 40-tysięczne wojsko moskiewskie wyruszyło z Nowogrodu do Pskowa, a wydzielone oddziały, uderzając z Iwanogrodu, zajęły ujście Narwy i przystąpiły do budowy bazy morskiej.
Pod pretekstem ukarania Zakonu Kawalerów Mieczowych za niezapłacone daniny z biskupstwa derpskiego (na które przywłaszczył sobie prawa dziedziczne po podbitym Nowogrodzie Wielkim), uderzył Iwan pod koniec stycznia 1558 roku na pogranicze inflanckie, grabiąc i niszcząc wiele miejscowości.
Zwątpiwszy w skuteczność własnej obrony, Inflantczycy zwrócili się o pomoc do Zygmunta Augusta. Ten jednak nie chciał jej na razie udzielić, zasłaniając się obowiązującymi traktatami. Radził poselstwu zakonnemu zawarcie tymczasowego pokoju, by zyskać czas na przygotowania wojenne.
Początek podboju
Wyprawa styczniowa miała jedynie charakter rozpoznawczy – właściwy podbój Inflant rozpoczął się w kwietniu 1558 roku. Armia moskiewska wyruszyła z Pskowa pod Dorpat (obecnie Tartu w Estonii), zawróciła następnie na północ do Estonii i wybrzeżem morskim cofnęła się do Iwanogrodu. Celem tego zagonu było rozbicie koncentrujących się wojsk inflanckich i uniemożliwienie przeciwnikowi dostarczenia pomocy zagrożonej Narwie.
11 maja oddziały moskiewskie z Iwanogrodu przypuściły bowiem szturm na twierdzę narewską i opanowały dolny zamek. Następnego dnia załoga Narwy skapitulowała. Ujście rzeki Narwy, a zatem klucz do żeglugi na Bałtyku, znalazł się w rękach moskiewskich.
Reklama
Dowództwo moskiewskie dla utrwalenia sukcesu osiągniętego w pierwszej wyprawie przedsięwzięło drugą, znacznie potężniejszą. Jedna armia, uderzając z Narwy, zdobyła w czerwcu Syreńsk, zapewniając w ten sposób bezpieczeństwo żegludze narewskiej. Druga armia, wyruszywszy z Pskowa, opanowała Neuhausen (30 czerwca), leżące po drugiej stronie jeziora Pejpus, i Dorpat (19 lipca), otwierając sobie tym samym drogę w głąb kraju.
Upadek Dorpatu wywołał panikę w całych Inflantach i silne zaniepokojenie na Litwie. Obawy były tym większe, że Iwan Groźny próbował również umocnić się na Ukrainie między Litwą a Krymem, budując zamek nad rzeką Pseł przy jej ujściu do Dniepru.
Do października 1558 roku wojska moskiewskie zdobyły 20 zamków inflanckich, m.in. Wessenberg, Neuhof i Tolfsburg, docierając pod Weissenstein (Biały Kamień), Trykat, Kirempe w środkowej i wschodniej części kraju. Zagarnęły obszary wschodniej Estonii i północno-wschodniej Liwonii. Maciej Stryjkowski informuje o ponad 30 straconych zamkach, wymieniając dodatkowo: Heberpol, Taurnest, Hadzel, Falkenach, Neinhaus, Ollentorn, Kanelicht, Talkoffen.
Zastraszeni okrutnymi rzeziami wójtowie zakonni opuszczali swoje zamki, nie oglądawszy nawet nieprzyjaciela. 15 stycznia 1559 roku nowa armia moskiewska ruszyła na Rygę. Żołnierze inflanccy próbowali stawiać opór pod Tirsen, lecz zostali pobici. Wojska moskiewskie zdobyły 11 zamków, pod Rygą spaliły okręty inflanckie i w ciągu miesiąca opanowały znaczne obszary w południowej części kraju.
Reklama
Jedyny ratunek
Po tych niepowodzeniach zakonu został zawarty rozejm do końca 1559 roku, który był dziełem projagiellońsko nastawionych członków Wybranej Rady w Moskwie. Zakon Kawalerów Mieczowych i stany inflanckie, które doznały zawodu w poszukiwaniach pomocy w Niemczech i Szwecji, jedyny ratunek widziały w swym naturalnym sprzymierzeńcu – państwie polsko-litewskim.
Strona królewska konsekwentnie żądała jednak ustępstw terytorialnych i zrzeczenia się politycznej niezależności na rzecz monarchii jagiellońskiej.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Newel 1562. Ukazała się ona w kultowej serii Historyczne Bitwy wydawnictwa Bellona w 2023 roku.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
