Ustrój Sparty był ewenementem na tle całej starożytnej Grecji. Jego wyjątkowość wynikała z procesów, które doprowadziły do powstania najbardziej zmilitaryzowanego państwa-miasta antycznej Hellady. O tym, jak wyglądały jego początki pisze Thomas R. Martin w książce pt. Starożytna Grecja. Od prehistorii do czasów hellenistycznych.
Spartanie przyjęli oligarchię jako formę rządów w społeczeństwie oddanym gotowości do walki. Ich sposób życia stał się sławny dzięki zdyscyplinowaniu, przejawiającemu się w sprawności spartańskiej piechoty – najskuteczniejszej formacji bojowej w Grecji w okresie archaicznym.
Reklama
Najazd Dorów, którego nie było
Sparta cieszyła się korzystnymi warunkami do rozwijania swej potęgi – Lakonia, wąska, biegnąca z północy na południe dolina między urwistymi łańcuchami górskimi południowo-wschodniej części Peloponezu, była łatwa do obrony (od nazwy doliny Spartan nazywano powszechnie Lakończykami lub też Lacedemończykami od alternatywnej nazwy Sparty Lakedaimon).
Państwo-miasto miało dostęp do morza przez Gytheon, port położony około 40 kilometrów na południe od miasta. Port ten leżał jednak nad niebezpiecznymi wodami Morza Śródziemnego, pełnymi zdradliwych prądów i nękanymi sztormami.
W efekcie nieprzyjaciel nie mógł zagrozić Sparcie od strony morza, ale także nie sprzyjał temu, by Spartanie mogli się stać biegłymi żeglarzami. Siła i interesy zorientowane były zatem ściśle na ląd.
Grecy sądzili, że przodkami Spartan byli Dorowie, którzy najechali środkową Grecję około roku 950 p.n.e. i pobili pierwotnych mieszkańców Lakonii. (…) Znaleziska archeologiczne wskazują, że nie było jednego wielkiego „najazdu Dorów”. Mieszkańcy Lakonii mówili pierwotnie doryckim dialektem greki, jednak brak źródeł uniemożliwia precyzyjne zidentyfikowanie ich najwcześniejszego pochodzenia.
Reklama
Synojkizm
Początkowo Spartanie zamieszkiwali przynajmniej cztery mniejsze osiedla, z których dwa dominowały nad pozostałymi. Te pierwsze osiedla zaczęły później współdziałać, tworząc rdzeń przyszłego spartańskiego polis epoki archaicznej. Proces zjednoczenia politycznego został później przez Greków nazwany synojkizmem („współżyciem”).
W ramach synojkizmu większość ludności zamieszkiwała w swoich pierwotnych osiedlach nawet po tym, jak jedno z nich stało się centralnym ośrodkiem nowego państwa-miasta. (Synojkizm mógł wiązać się także z przeniesieniem wszystkich do ośrodka centralnego). Z czasem zjednoczenie to uczyniło ze Sparty najpotężniejszą społeczność w Lakonii; Spartanie wykorzystali swą siłę do podbicia okolicznych państw-miast.
Nie możemy dziś odtworzyć chronologii tego poszerzania władzy Sparty na Lakonię oraz na położoną na zachodzie Mesenię, jednak proces ten miał wywrzeć znaczący i trwały wpływ na życie Sparty, o czym mowa niżej.
Dlaczego Sparta miała dwóch królów?
Widocznym rezultatem kompromisów niezbędnych do zjednoczenia Sparty był fakt, że zachowano w niej nie jednego, lecz dwóch dziedzicznych dowódców wojskowych cieszących się dużym prestiżem, nazywanych królami. Królowie, niegdyś będący zapewne wodzami dwóch dominujących wiosek, pełnili rolę przywódców religijnych Sparty oraz dowódców jej armii.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Królowie nie mieli nieograniczonej władzy politycznej, ponieważ nie byli monarchami w pełnym znaczeniu tego słowa, ale raczej przywódcami oligarchicznych instytucji rządzących spartańskim państwem-miastem. Rywalizacja pomiędzy dwoma rodami królewskimi prowadziła co pewien czas do zaciekłych sporów, a istniejący początkowo zwyczaj podwójnego dowodzenia armią prowadził do paraliżu, jeśli nie potrafili oni uzgodnić sposobu prowadzenia kampanii.
Wreszcie Spartanie postanowili, że tylko jeden z królów będzie dowodził wyruszającą w pole armią. „Nieliczni” sprawujący władzę nad Spartą byli grupą złożoną z 28 mężczyzn mających więcej niż 60 lat oraz obydwu królów. Ta trzydziestka, nazywana „radą starszych” (gr. gerousia, pol. „geruzja”), formułowała propozycje przedstawiane następnie zgromadzeniu wszystkich wolnych dorosłych mężczyzn.
Reklama
Zgromadzenie to miało ograniczoną możliwość zmiany treści tych propozycji; oczekiwano od niego zatwierdzenia planów geruzji. Odrzucenie ich zdarzało się rzadko, ponieważ geruzja zachowywała prawo wycofania propozycji spod głosowania, jeśli reakcja zgromadzenia była nieprzychylna i zapowiadała odrzucenie jej w głosowaniu.
Rada mogła przedstawić propozycję na jednym z kolejnych zgromadzeń, uzyskawszy najpierw poparcie niezbędne dla uzyskania pomyślnego wyniku głosowania.
Eforowie
Przeciwwagą dla wpływu królów i geruzji było pięciu wybieranych corocznie „nadzorców” (eforów). Byli oni wyłaniani spośród wszystkich dorosłych obywateli i mieli za zadanie zwoływać posiedzenia geruzji oraz zgromadzeń. Posiadali oni znaczną władzę sądowniczą i karną.
Mogli nawet wysunąć oskarżenia przeciwko królowi i uwięzić go do czasu procesu. Utworzenie instytucji eforów osłabiło władzę oligarchicznej geruzji oraz królów, jako że ich zadaniem było dbanie o przestrzeganie praw. Ksenofont, Ateńczyk, pisał później:
Reklama
Wszyscy zaś wstają z miejsc przed królem, z wyjątkiem eforów, „zasiadających” na krzesłach eforskich. Co miesiąc składają sobie nawzajem przysięgi – eforowie w imieniu polis, królowie zaś w swoim własnym. Król poprzysięga, że będzie królował zgodnie z ustalonymi prawami polis, ta zaś, że, jeśli tamten dotrzyma przysięgi, zachowa godność królewską nienaruszoną. (Ustrój polityczny Sparty, XV, 6-7, przeł. A. Zinkiewicz i in.)
Spartanie twierdzili, że przestrzeganie prawa było wymogiem niezbędnym dla zachowania surowych standardów społecznych regulujących najdrobniejsze kwestie. Gdy eforowie obejmowali urząd, wydawali do Spartan oficjalną proklamację „Aby obcięli wąsy i bali się praw” (Plutarch, Kleomenes, 9, przeł. Mieczysław Brożek). Szacunek, jakim Spartanie otaczali swój system rządów prawa, symbolizowało tradycyjne przekonanie, że delficki Apollo usankcjonował ją przepowiednią nazywaną Rhetra.
Nigdy nie spisali swoich praw
Likurg, legendarny przywódca Sparty, wprowadził reformy zapisane w Rhetrze. Nawet w starożytności historycy nie dysponowali dokładnymi informacjami o datach panowania Likurga ani też o sposobie, w jaki zmienił on prawa Sparty. Możemy dziś jedynie stwierdzić, że kształtowanie się spartańskiego, opartego na rządach prawa systemu społeczno-politycznego, nastąpiło w okresie 800-600 p.n.e.
W odróżnieniu od pozostałych Greków Spartanie nigdy nie spisali swych praw, lecz przekazywali je z pokolenia na pokolenie przy użyciu odrębnego, ustrukturyzowanego sposobu życia, którego fundamentem ekonomicznym było wykorzystywanie pracy przymusowej.
Źródło
Artykuł stanowi fragment książki Thomasa R. Martina pt. Starożytna Grecja. Od prehistorii do czasów hellenistycznych. Jej nowe polskie wydanie w tłumaczeniu Jana Szkudlińskiego ukazało się w 2022 roku nakładem Wydawnictwa Poznańskiego.
Fascynująca historia antycznej Grecji
