Odpoczynek zbiegłych zesłańców na Sybir. Grafika XIX-wieczna

Polskie ofiary imperium rosyjskiego. Ilu Polaków zesłano na Syberię, uwięziono, skazano na śmierć?

Strona główna » XIX wiek » Polskie ofiary imperium rosyjskiego. Ilu Polaków zesłano na Syberię, uwięziono, skazano na śmierć?

„Nikt nie policzył dotąd wszystkich więźniów prześladowanych przez Imperium Rosyjskie za przywiązanie do polskiej tożsamości” – pisze prof. Andrzej Nowak na kartach książki Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721–1921. Temat wymaga gruntownych badań. Wybitny znawca historii Rosji i stosunków polsko-rosyjskich przytacza jednak szacunki, które rzucają snop światła na krzywdy, jakie carat wyrządził mieszkańcom zajętej Rzeczpospolitej.

Symbolem [cywilizacyjnej przemocy carskiej Rosji wobec Polaków] jest warszawska Cytadela. Zbudowana na mocy decyzji Mikołaja I z 1835 roku w stolicy karanej za bunt polskiej peryferii symbolizuje ona nader konkretne ofiary imperium.


Reklama


Przez jej więzienie polityczne — X Pawilon — przejdzie pod władzą carów ponad sześćdziesiąt tysięcy więźniów. Ponad dwadzieścia tysięcy ruszy stamtąd w dalszą drogę: na zesłanie w głąb Rosji. Część — straconych — pozostanie tam na zawsze.

Więźniowie caratu

Nikt nie policzył dotąd wszystkich więźniów prześladowanych przez Imperium Rosyjskie za przywiązanie do polskiej tożsamości politycznej — czyli za wrogość lub nielojalność wobec tegoż Imperium.

X Pawilon niesławnej Cytadeli Warszawskiej.

Jeśli przez jedno, centralne co prawda, więzienie przewinęło się ich, powtórzmy, sześćdziesiąt tysięcy w ciągu połowy rosyjskiego panowania nad większością ziem dawnej Rzeczypospolitej, to łatwo przyjąć można szacunek, że takich więźniów w ciągu całego procesu podporządkowywania Rzeczypospolitej Rosji, a następnie pod rosyjskim zaborem, czyli w latach 1733–1917, musiało przejść przez wszystkie więzienia i areszty śledcze Imperium kilkaset tysięcy — średnio nie mniej niż kilka tysięcy rocznie przez blisko dwieście lat.

Zesłani na Syberię

Nikt nie policzył też dokładnie wszystkich zesłanych z terenu Rzeczypospolitej w głąb Rosji w owym okresie, choć dokonuje się w tym zakresie nieco bardziej precyzyjnych szacunków.


Reklama


Wiemy na przykład, że po powstaniu styczniowym, od 1863 do połowy 1866 roku kolej warszawsko-petersburska przewiozła na wschód 34 tysiące więźniów politycznych, według zaś szacunków rosyjskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w 1872 roku było około 40 tysięcy polskich zesłańców, z czego mniej więcej 20 tysięcy na Syberii.

W tym czasie, tj. w latach 1861–1870, rocznie z Rosji europejskiej na Syberię zsyłanych było za przestępstwa polityczne przeciętnie od trzech do dwudziestu osób.

Tekst stanowi fragment książki Andrzeja Nowaka pt. Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721-1921. Geopolityka, ody i narody. Jej nowa edycja ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego (2022).

Poczynając od zesłańców z konfederacji 1733 roku, pierwszego polskiego antyimperialnego ruchu zbrojnego, poprzez konfederatów barskich z lat 1768–1772, aż po ostatnią większą falę zesłańców, związaną z rewolucją lat 1905–1907 na ziemiach polskich, można przyjąć, że na zesłanie z powodów wiązanych przez władze carskie z „buntem polskiej peryferii” trafiło nie mniej niż 80 tysięcy osób.

Polegli w walce o Polskę

W tym samym czasie, w latach 1733–1907, w kolejnych tłumionych przez wojska carskie konfederacjach, powstaniach i spiskach, w których istotnym elementem było hasło polskiej niepodległości, zginęło lub zostało straconych po stronie powstańców i spiskujących na pewno nie mniej niż 100 tysięcy ludzi.


Reklama


Przesiedleni, pozbawieni praw, zabici w służbie imperium

Do tego dodać trzeba przymusowo przesiedlane z guberni litewsko-ruskich w głąb Rosji (również na Kaukaz) rodziny drobnej polskiej szlachty, a także ofiary ogromnej operacji socjotechnicznej, jaką była w latach 1831–1855 akcja pozbawienia praw szlacheckich, w tym — przede wszystkim — dostępu do edukacji ponad 300 tysięcy tzw. jednodworców w guberniach litewsko-ruskich.

Czy nie do ofiar przemocy Imperium wypadnie zaliczyć także setki tysięcy przymusowo wcielanych do wojska mieszkańców ziem polskich, wysyłanych na służbę na innych, dalekich peryferiach, by w większości nigdy już nie wrócić do swego kraju?

Odpoczynek zbiegłych zesłańców na Sybir. Grafika XIX-wieczna
Odpoczynek zbiegłych zesłańców na Sybir. Grafika XIX-wieczna.

Jak obliczył Wiesław Caban, z samego Królestwa Polskiego tylko w latach 1832– 1873 wcielono do armii Imperium ponad 200 tysięcy młodych ludzi, z czego około 150 tysięcy zmarło lub zginęło, a najwyżej 20–25 tysięcy wróciło do kraju.

Suma ofiar i wciąż otwarty temat

Gdybyśmy wszystkie te szacunki zsumowali, otrzymamy poważną, sięgającą na pewno miliona liczbę ludzi bezpośrednio dotkniętych przemocą Imperium. Chodzi o osoby dotknięte przemocą w procesie politycznej asymilacji przez Rosję ziem dawnej Rzeczypospolitej i o przemoc najprostszą: więzienia, zsyłki, egzekucje, pozbawienie praw, majątków itp.


Reklama


To jest wciąż wielki temat dla historiografii — nadal nie ma żadnej jego syntezy ani też żadnej systematycznej próby porównania skali, kształtu, celów i skutków tej przemocy z przemocą stosowaną przez Imperium wobec innych peryferii.

Brak także próby porównania tego zjawiska do systemu przemocy stosowanego w podobnym okresie przez inne imperia wobec ich poszczególnych peryferii oraz skali i charakteru ofiar stąd wynikających.

Źródło

Powyższy tekst stanowi fragment książki Andrzeja Nowaka pt. Metamorfozy Imperium Rosyjskiego 1721-1921. Geopolityka, ody i narody. Jej nowa edycja ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego (2022).

Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.

Trzy książki, które pomogą wam zrozumieć Rosję

Autor
Andrzej Nowak

Reklama

Wielka historia, czyli…

Niesamowite opowieści, unikalne ilustracje, niewiarygodne fakty. Codzienna dawka historii.

Dowiedz się więcej

Dołącz do nas

Rafał Kuzak

Historyk, specjalista od dziejów przedwojennej Polski. Współzałożyciel portalu WielkaHISTORIA.pl. Autor kilkuset artykułów popularnonaukowych. Współautor książek Przedwojenna Polska w liczbach, Okupowana Polska w liczbach oraz Wielka Księga Armii Krajowej.

Wielkie historie w twojej skrzynce

Zapisz się, by dostawać najciekawsze informacje z przeszłości. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.