Szabla nierozerwalnie wiąże się z historią polskiej wojskowości. W XVIII wieku nad Wisłą stworzono nawet specyficzną formę szermierki, która wywarła wielki wpływ na sposób walki tym orężem w wojsku polskim w czasach późniejszych. Historię szabli polskiej przybliża Włodzimierz Kwaśniewicz w Encyklopedii dawnej broni i uzbrojenia ochronnego.

Szabla polska [to] szabla wykształcona w Polsce w 2. połowie XVI i w 1. połowie XVII w. w efekcie asymilacji wpływów wschodnich, które dotarły wówczas do Polski przez Węgry.

Reklama

Złoty wiek szabli polskiej

Pierwszym typem bojowej szabli polskiej była tzw. szabla węgiersko-polska; u schyłku XVI i w 1. połowie XVII w. występowały szable batorówki i zygmuntówki, których wyznacznikiem stylistycznym były głownie o szczególnie charakterystycznej ornamentacji.

W 2. połowie XVII w. doszło do wykształcenia się pod wpływem wzorów z tureckiego kręgu kulturalnego szabli ozdobnej-kostiumowej (wzorowanej na wcześniejszej wersji bojowej) o rękojeści otwartej z tzw. orlą głowicą, tj. karabeli ozdobnej, charakterystycznej dla kultury i obyczajowości polskiej aż do XX w.

W tym samym czasie wykształcił się typ bojowej szabli polskiej o rękojeści zamkniętej, tj. polskiej szabli husarskiej, która wywarła następnie ogromny wpływ na kształtowanie się form szabli polskiej aż do czasów nam współczesnych, jak też na kształtowanie się zachodnioeuropejskiej szabli bojowej.

Reklama

O znakomitości szabli polskiej świadczy m.in. fakt uważania jej za broń etnicznie polską przez Turków w XVIII w.; kiedy to jej drogi do Polski prowadziły m.in. z Turcji. Wzmiankowane typy i formy szabli polskiej były podstawowymi i najbardziej charakterystycznymi, obok których występowało wiele innych nawiązujących mniej lub bardziej do nich (np. szable ormiańskie) lub odrębnych (np. szable w stylu wschodnim lub zachodnim); wszystkie one jednak razem tworzą niepowtarzalne formy szabli polskiej.

Szabla polska w czasach rozbiorów

Wraz z upadkiem niepodległości Polski u schyłku XVIII w. kończy się wspaniała epoka szabli polskiej, która w czasach namiastki państwowości (Księstwo Warszawskie i Królestwo Kongresowe), jak i w czasach niewoli trwać jak poprzednio nie mogła ze względu na brak regularnych sił zbrojnych po powstaniu listopadowym 1831 r.

Produkowane w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego szable polskie nawiązywały do stosowanych wówczas form zachodnioeuropejskich, czego przykładem są szable oficerów pułków ułańskich z wytwórni Egidiusa Collete’a w Warszawie.

Przede wszystkim stosowano szable obce, np. po zwycięskiej wojnie francusko-austriackiej w 1809 r.w uzbrojeniu armii polskiej znalazły się szable austriackie o rękojeści całkowicie metalowej, a wcześniej szable lekkiej jazdy pruskiej.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

Podczas dwóch wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych (powstania listopadowego i styczniowego) używano przede wszystkim szabel obcych, ale również i starych szabel polskich, niekiedy nawet o głowniach XVII-wiecznych (o czym m.in. świadczy szabla Stanisława Rewery Potockiego ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie z piękną XVII-wieczną głownią oprawioną przez Aleksandra Potockiego, który używał jej w 1831 r.).

O wielkiej sile tradycji i umiłowaniu szabli polskiej, z której kształtem wiązała się miniona wspaniała przeszłość, świadczy fakt produkowania przez cały XIX w. szabel bądź nawiązujących w formach i w zdobnictwie do dawnych polskich wzorów, bądź zupełnie na tych wzorach opartych (np. karabele z krakowskiego warsztatu Ignacego Höfelmajera). (…)

Reklama

Specyficzna forma szermierki

Generalnie szabla polska to typ szabli wyprodukowanej na terenie Polski w całości lub też typ szabli w Polsce oprawiony w stylu i guście polskim przy obcej głowni (powszechnie stosowana praktyka). W Polsce w XVII w. doszło do wykształcenia się specyficznej szermierki polskiej, która wywarła wielki wpływ na sposób walki szablą w wojsku polskim w czasach późniejszych; szczególnie znaną jest tzw. krzyżowa sztuka, o której m.in. pisano:

[…] ale z powodu, że cięcia i zasłony szablą krzyż stanowiły, Polacy doszli do tak nadzwyczajnej biegłości w robieniu krzywą szablą, że żaden inny naród w sztuce tej sprostać im nie zdołał.

Jak walczono szablą polską?

Na podstawie XVII-wiecznych pamiętników, m.in. Jana Chryzostoma Paska i Jana Poczobuta Odlanickiego, można stwierdzić, że:

1) większość walk szablowych tak cywilnych, jak i żołnierskich odbywała się w pieszym starciu z pojedynczym przeciwnikiem;

Reklama

2) na 19 celnych cięć 14 okonywano w rękę oraz 5 w głowę – podczas pojedynku Paska z Nauczyńskim: „[…] za drugim czy za trzecim ścięciem dosięgłom mu palców”, a podczas pojedynku Odlanickiego ze Snarskim: „[…] przyszło mi się z towarzyszem Snarskim pociąć, któremum palec uciął”;

3) stosowane były częste zasłony oraz odpowiedzi – podczas pojedynku Paska z Jasińskim: „[…] przytnie mnie potężnie, aż mi zadrżała szabla w garści, wytrzymałem zakład, ścieniśmy się dziesięć razy – nic ani temu, ani temu”;

4) walka jazdy podobna była do walki typu pojedynkowego pieszego, np. podczas bitwy z Tatarami pod Rohatynem (1618 r.):

[…] tam jednego Tatarzyna pojmał Pan Borsczyński, chłopa dobrego najezdnika koronnego, z którym więcej aniżeli godzinę wręcz się siekli i ranił go dwa razy w rękę, a Tatarzyn uciął mu wielki palec i ledwo go zmógł.

Walka palcatami

Dowodem istnienia oryginalnej i odrębnej polskiej szkoły szermierczej była nauka walki palcatami (kijami), o której tak w Opisie obyczajów za panowania Augusta III pisze Jędrzej Kitowicz:

Drugą zabawą podczas rekreacji były kije, zwane palcatami, w które pojedynkowali się studenci dwa ze sobą. Ten sposób wielce był potrzebny dla stanu szlacheckiego, jako wprawiający młódź do zręcznego w swoim czasie użycia szabli, którą nasi przodkowie na wojnach najwięcej dokazywali.

Szermierkę palcatami uprawiano w szkołach polskich jeszcze w XIX w.

Źródło

Artykuł stanowi fragment książki Włodzimierza Kwaśniewicza pt. Encyklopedia dawnej broni i uzbrojenia ochronnego/ Książka ukazała się w 2022 roku nakładem wydawnictwa.

Pierwsza polska encyklopedia z dziedziny bronioznawstwa