Skandynawscy najeźdźcy ostrzyli sobie zęby nie tylko na bogactwa Anglii i na słabo bronioną Irlandię. Rzadko wspomina się o tym, że wikingowie wcześnie dotarli także na dwa archipelagi położone na północy wschód od Szkocji. Malownicze wyspy Orkadów oraz Szetlandów stały się dla nich bazą wypadową do dalszych podbojów, ale też stałą kolonią, która pozostała pod ścisłym wpływem północy aż do schyłku średniowiecza. Do dzisiaj ślady obecności wikingów są tam więcej niż wyraźne.
Skandynawskie osadnictwo na Orkadach i Szetlandach sięga co najmniej IX wieku. Norwegowie docierali na te dwa niegościnne, leżące na północ od wybrzeży Szkocji archipelagi prawdopodobnie już pod koniec VIII wieku, o czym świadczy znalezisko skandynawskiego ostrza włóczni z datowanego na to stulecie pochówku w Skaill na Orkadach.
Reklama
Piktowie i wikingowie
W tym czasie wyspy zasiedlali Piktowie – jeden z ich ośrodków władzy znajdował się prawdopodobnie w Cunningsburgh na Szetlandach, w pobliżu naturalnej przystani pod Aith Voe oraz eksploatowanych od czasów prehistorycznych do średniowiecza kopalń steatytu wzdłuż potoku Catpund Burn.
W VIII wieku na wyspy docierały także wpływy gaelickie, czego przykładem jest napisana w języku staroirlandzkim inskrypcja na kamiennym przęśliku tkackim z przedwikińskiego osiedla Buckquoy na Orkadach. Mogą one być związane z irlandzkim udziałem w chrystianizacji archipelagu.
Niewiele wiadomo o wczesnym okresie skandynawskiego zasiedlenia obu archipelagów, jednak zdecydowana większość wikińskich znalezisk z Szetlandów datowana jest na IX i X wiek, co świadczy o ugruntowaniu skandynawskiego osadnictwa na północnych wyspach w tym okresie.
Podbój czy pokojowa kolonizacja?
Nie jest pewne, czy doszło do tego na skutek stopniowego zasiedlania wysp przez przybyszów, z okresem pokojowej koegzystencji Skandynawów i rdzennej ludności piktyjskiego pochodzenia, czy też podboju przez wikingów. Za tę pierwszą możliwością zdają się przemawiać praktyki sepulkralne.
Reklama
Skandynawskie cmentarzysko w Westness (wyspa Rousay, Orkady) wykazuje ciągłość w stosunku do wcześniejszych piktyjskich pochówków umieszczonych w tym miejscu.
Wikingowie nie naruszyli wcześniejszych nagrobków ani też samych pochówków, jakkolwiek widoczne są różnice w obrządku pogrzebowym – w piktyjskich grobach z Westness nie występują dary grobowe, natomiast wikińskie pochówki wykazują pod tym względem różnorodność, zawierając m.in. broń. Najciekawszymi spośród tych ostatnich są groby w kształcie łodzi, w których złożono także luksusowe przedmioty świadczące o wysokim statusie społecznym pochowanych tam ludzi, m.in. broszę z brązu oraz grzebień.
Co znamienne, w piktyjskich osiedlach brakuje śladów zniszczeń. Przeciwnie, w wielu przypadkach artefakty pochodzenia piktyjskiego i skandynawskiego są odnajdywane w tych samych warstwach kulturowych, co ponownie wskazuje na pokojową koegzystencję i wzajemne przenikanie się obu kultur.
Nowa wiara. Religia wikingów z Orkadów i Szetlandów
Prawdopodobnie dopiero w połowie X wieku skandynawskie struktury władzy funkcjonowały sprawnie na archipelagach Orkadów i Szetlandów, a język stanonordycki stał się dominującym (niewykluczone, że część piktyjskiej populacji przyjęła go w celu zbliżenia i integracji z nowymi elitami).
Reklama
Przybywający na Orkady i Szetlandy skandynawscy osadnicy stopniowo chrystianizowali się, o czym świadczą dwie wzniesione w X wieku na Orkadach skandynawskie kaplice. Pozostałości jednej z nich odkryte zostały w Newarks Bay pod późniejszymi późnośredniowiecznymi i nowożytnymi budowlami. (…)
Inny przykład pochodzi z Brough of Deerness, gdzie badania archeologiczne pozwoliły na identyfikację dwóch faz budowy kościoła – pierwotnej drewnianej konstrukcji oraz późniejszej murowanej świątyni. Odnaleziona w kontekście tej ostatniej moneta króla Anglii Edgara Spokojnego (959–975) pozwala stwierdzić, że drewniana budowla mogła istnieć już w połowie X wieku, a murowana powstała po 959 roku.
Na upowszechnianie się chrześcijaństwa wskazują także pozbawione wyposażenia groby z Orkadów – jak słusznie zauważa jednak John Barrett, w niektórych przypadkach brak składania darów może być wyrazem nie tyle odstąpienia od tej pogańskiej praktyki, ile skutkiem niskiego statusu społecznego danego zmarłego, zatem nie każdy pozbawiony wyposażenia pochówek może być automatycznie traktowany jako chrześcijański.
Elementy pogańskich wierzeń bez wątpienia nie zanikły na Orkadach zupełnie, o czym świadczą utrzymane w przedchrześcijańskiej tradycji, datowane na X wiek, skandynawskie pochówki z Buckquoy i Brough Road.
Władza wikingów na niegościnnych wyspach
Intensyfikacja skandynawskiej kolonizacji Orkadów przypadła na okres panowania Haralda Pięknowłosego, pierwszego króla Norwegii, który zdołał zjednoczyć kraj po zwycięskiej bitwie pod Hafrsfjord stoczonej ok. 872 roku.
Na Orkady i Szetlandy, a także Islandię mieli uciekać Norwegowie niezadowoleni ze stopniowego konsolidowania władzy przez Haralda. Po uzyskaniu władzy królewskiej Harald wyprawił się na Orkady, aby podporządkować sobie tamtejszych wikingów.
Reklama
Od tego momentu rozpoczyna narrację spisana w pierwszej połowie XIII wieku Orkneyinga saga (Saga o Orkadach), opisująca historią jarlów Orkadów rządzących wyspami od IX do XIII wieku. O początkach skandynawskich rządów na wyspach pisze także Snorri Sturluson w spisanej w latach 20. XIII wieku Heimskringli.
Po zwycięstwie nad najeżdżającymi Norwegię wikingami z Orkadów Harald Pięknowłosy miał nadać wyspy Rögnvaldrowi Eysteinssonowi, chcąc zrekompensować mu w ten sposób utratę syna Ivarra poległego w trakcie kampanii. Rögnvaldr uczynił jednak jarlem swojego brata, Sigurda, który miał jako pierwszy formalnie nosić ten tytuł. Otrzymał on później przydomek Mocny, m.in. przez wzgląd na zwycięstwo odniesione nad Szkotami.
Jarlowie Orkadów
Po jego śmierci przez rok wyspami miał rządzić jego syn Guttorm. Kolejnym jarlem był według skandynawskich sag Hallad, syn Rögnvaldra, który wobec ataków Duńczyków uciekł jednak z wysp. Według Orkneyinga saga zastąpił go jego młodszy brat Einarr, który zdołał pokonać duńskich wikingów dowodzonych przez Thorira Treskegga i Kalfa Skurfę, umacniając norweskie panowanie nad Orkadami i Szetlandami.
Jego synowie złożyli hołd Erykowi Krwawemu Toporowi, synowi Haralda Pięknowłosego, który po kilkuletnich rządach został w 934 roku wygnany z kraju przez niezadowolonych pobratymców. Rządzący wspólnie Orkadami synowie Einarra mieli dostarczyć Erykowi militarnego wsparcia w walkach na terenie Anglii.
Reklama
Arnkell i Erlend zginęli, walcząc u jego boku, co uczyniło trzeciego z braci, Thorfinna, samodzielnym jarlem Orkadów. Miał on dożyć podeszłego wieku i umrzeć śmiercią naturalną, prawdopodobnie w latach 60. X wieku (musiało to nastąpić po 954 roku, kiedy to zginął Eryk Krwawy Topór).
Pochowano go w kurhanie w miejscu zwanym Haugaheith, identyfikowanym z cyplem Hoxa Head na wyspie South Ronaldsay. Następcami Thorfinna byli jego synowie – Arnfinn, Havard, Ljot i Hlodvir.
Najważniejsze osiedla wikingów na Orkadach i Szetlandach
Jednym z pierwszych ośrodków władzy jarlów Orkadów było osiedle Brough of Birsay. O jego kluczowej roli zadecydowało m.in. strategiczne położenie u zachodniego wybrzeża głównej wyspy archipelagu Orkadów, zapewniające kontrolę nad głównym szlakiem morskim wiodącym w kierunku Morza Irlandzkiego.
Na Szetlandach szczególnie istotną role odgrywało Tingwall, miejsce odbywania się ting – publicznych zgromadzeń. Lokalizacja ta była szczególnie dogodna, była bowiem łatwo osiągalna zarówno z północnej, jak i południowej części największej wyspy archipelagu Szetlandów.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Orkady a Norwegia. Czy osadnicy z wysp podlegali skandynawskiemu królestwu?
Otwartą kwestią pozostaje pytanie o stopień zależności pierwszych jarlów Orkadów od królów Norwegii. Kontakty między Skandynawią a Orkadami były kontynuowane, (…), jednak wydaje się prawdopodobne, że kontrola norweskich królów [nad archipelagami] była w najlepszym razie nominalna.
Norwegia borykała się z problemami wewnętrznymi oraz zagrożeniem, jakie stanowili królowie Danii, dążący do podporządkowania sobie północnego sąsiada poprzez osadzanie na tronie kolejnych zależnych od duńskiego wsparcia władców. (…)
Reklama
Zmagania te z pewnością nie sprzyjały utrzymywaniu ścisłej kontroli nad Orkadami, jest więc prawdopodobne, iż tamtejsi jarlowie byli w dużej mierze niezależni od królów Norwegii, nawet jeśli formalnie uznawali ich zwierzchnictwo.
Wielkie ambicje Sigurda Hlodvirssona
Tezę o dużym stopniu faktycznej niezależności jarlów Orkadów od norweskiej korony potwierdza życiorys Sigurda Hlodvirssona [zm. 1014], syna Hlodvira. Sigurd okazał się jednym z najpotężniejszych orkadzkich jarlów, który dzięki stabilnej sytuacji wewnętrznej swych ziem był w stanie podjąć ekspansję poza Orkady i Szetlandy.
Zdołał opanować obszary północnej Szkocji (obecne hrabstwo Caithness), jakkolwiek dokładny zasięg jego wpływów nie jest znany – niewykluczone, że obejmowały one także regiony Sutherland i Dales w północnej Szkocji, co sugeruje Njáls saga. (…) Sigurd dążył także do opanowania Hebrydów, archipelagu u zachodnich wybrzeży Szkocji, który był zasiedlany przez wikingów od IX wieku (…).
Widzimy więc, iż skandynawscy władcy Orkadów, pomimo stosunkowo ograniczonego potencjału demograficznego i gospodarczego swojego dominium oraz nominalnej zależności od Norwegii, potrafili wykorzystać geograficzne oddalenie najpotężniejszych graczy na scenie politycznej i militarnej do wzmocnienia swojej władzy. Nie ograniczali się przy tym do obrony własnej niezależności, ale też skutecznie poszerzali swoją strefę wpływów.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Cezarego Namirskiego pt. Clontarf 1014. Ukazała się ona w kultowej serii Historyczne Bitwy wydawnictwa Bellona w 2023 roku.
