Sławna cywilizacja Majów nie przetrwała próby czasu. Epoka jej świetności zakończyła się na długo przed tym, jak do Ameryki Środkowej dotarli pierwszy kolonizatorzy z Europy. Co było przyczyną upadku?
Zbiorcza nazwa Majów określa różne ludy i społeczności Ameryki Środkowej, które już w drugim milenium p.n.e. zaczęły tworzyć złożoną cywilizację, wykorzystującą architekturę kamienną, ceniącą handel, o silnych powiązaniach politycznych i zhierarchizowanym społeczeństwie.
Reklama
Majowie zamieszkiwali pierwotnie na wyżynach półwyspu Jukatan, w lasach dzisiejszej Gwatemali i górach Ekwadoru. Ich kultura osiągnęła apogeum w okresie klasycznym, trwającym od III wieku n.e. do mniej więcej roku 900.
Wielka architektura
W trudnych warunkach geograficznych Majowie potrafili wznosić wielkie miasta, pełne imponujący budowli z kamienia. Były wśród nich pałace, charakterystyczne schodkowe piramidy, budynki administracyjne oraz boiska do gry w piłkę, którą Majowie uprawiali rytualnie.
Budynki było bogato zdobione rzeźbami lub płaskorzeźbami wykonanymi ze stiuku lub kamienia; stosowano też dużych rozmiarów płaskorzeźbione kamienne panele na fasadach. Kompleksy budynków w miastach łączono drogami prowadzonymi na nasypach, z nawierzchnią wykonaną z wapiennego tynku.
Majańscy rzemieślnicy wytwarzali narzędzia z drewna, rogu, kości i muszli, a przede wszystkim z kamienia – obsydianu i krzemienia. Do produkcji ozdób używali złota, miedzi i jadeitu. Nie stosowali koła garncarskiego, a naczynia lepili ręcznie z gliny.
Reklama
Ich ceramika była za to bogato malowana. Ubrania tkano z bawełny. Szczególnie efektownie wyglądały stroje noszone podczas ceremonii. Szyto je ze skór zwierząt, liści palmowych i trzciny, a przyozdabiano muszlami, piórami ptaków, fragmentami drewna.
Umiesz pisać? Jesteś elitą…
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji majańskiej było pismo. Jego znaki odzwierciedlały głoski, ale także całe pojęcia. Ten sam wyraz można było zapisać na dwa sposoby: sylabami oraz ideogramem. Tymi drugimi przedstawiano przedmioty, zwierzęta, rośliny. Łączono też sylaby z ideogramami. System był skomplikowany, a jego znajomość oznaczała przynależenie do elity.
Napisy ryto w kamieniu na budynkach, stelach, ołtarzach, malowano też na ścianach, naczyniach, muszlach. Majowie wytwarzali poza tym pergamin ze skóry jeleniej. Większość majańskich kodeksów została zniszczona przez hiszpańskich duchownych; do naszych czasów przetrwały tylko cztery.
Pismo to nie wszystko. Majowie uprawiali zaawansowaną astronomię. Potrafili obliczyć czas zaćmienia Słońca i Księżyca, wschodu i zachodu Wenus, a nawet czas obrotu Księżyca wokół Ziemi podany w dniach. Obserwując ruchy ciał niebieskich opracowali własne kalendarze. Słoneczny miał 18 miesięcy, z których każdy podzielono na 20 dni. Aby rok sumował się do 365 dni, istniało jeszcze pięć dni dodatkowych.
Reklama
Kalendarz księżycowy, rytualny, opierał się na roku mającym 260 dni, dzielącym się na 13 miesięcy po 20 dni. Był jeszcze ciągły zapis czasu, liczony od stworzenia świata (czyli 11 sierpnia 3114 roku p.n.e.).
Dlaczego upadła?
Rozwój ośrodków Ameryki Środkowej umownie wiązanych z Majami został zahamowany około roku 800. Przestano wznosić monumentalne budowle, osłabła administracja, podupadło rzemiosło. Materiał archeologiczny pozwala domyślać się znaczącego zbiednienia społeczeństwa.
Szybko zaczęła spadać liczba mieszkańców miast, w niektórych przypadkach nawet o 90%! Kwitnące ośrodki wyludniły się, popadły w ruinę i zarosły dżunglą. Na ponowne odkrycie dla świata musiały czekać aż do XIX wieku. Polityczna i ekonomiczna dominacja Majów w regionie skończyła się.
Tradycyjne wyjaśnienia
Co było przyczyną tego załamania? Brakuje źródeł pisanych, więc badacze skazani są na domysły lub analizy nieszablonowymi metodami.
Jedna z tradycyjnych teorii głosiła, że narastające nierówności społeczne doprowadziły do rewolt i obalenia przyjętego porządku. Do ekonomii odwołuje się też pomysł mówiący, że katastrofa nastąpiła z przyczyn demograficznych: nadmierny wzrost ludności wywołał problemy z wyżywieniem, co poskutkowało głodem i eksodusem mieszkańców z miast.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
W ostatnich dekadach coraz poważniej są jednak traktowane wyjaśnienia klimatyczne.
Do upadku cywilizacji Majów miały się przyczynić dwie wielkie, wieloletnie susze, które naruszyły równowagę ekonomiczno-społeczną. Pierwsza miała miejsce w IX wieku, ale Majom udało się ją przetrwać. Druga pojawiła się w wieku XI i przyniosła katastrofę. Naukowcy określili ją jako największą suszę na tym terenie od 2 tysięcy lat.
Reklama
Katastrofa klimatyczna
Na podstawie pomiaru izotopów zawartych w wodzie uwięzionej w gipsie pozyskanym z jeziora Chichancanab na Półwyspie Jukatan naukowcy z Uniwersytetu w Cambridge i Uniwersytetu Florydy ustalili, że w okresie załamania się cywilizacji Majów suma rocznych opadów na Półwyspie spadła o 41–54%. W szczytowym okresie suszy roczne opady były mniejsze nawet o 70% od normy.
Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo. Potężna susza drastycznie zmniejszyła plony, wywołując głód i prowadząc do osłabienia władzy oraz dezintegracji społecznej.
Przytoczone ustalenia znalazły potwierdzenie w badaniach Douglasa J. Kennetta z Uniwersytetu Pensylwanii. Analizował on izotopy tlenu w skalnych stalagmitach. Wykazał, że cywilizacja Majów rozwinęła się w okresie dużej wilgotności, a upadła, gdy klimat stał się bardziej suchy. To doprowadziło do strat w rolnictwie, problemów gospodarczych i wojen, które wyniszczyły społeczeństwa Ameryki Środkowej.
Wojna totalna!
Inną hipotezę mają badacze z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley oraz Służby Geologicznej USA. Według ich ustaleń do katastrofy doprowadził sposób prowadzenia wojen przez Majów. Mieli oni stosować taktykę spalonej ziemi, niszcząc wszystko, co mogło mieć dla wroga wartość.
Reklama
Czytelny jest przykład miasta Witzna w dzisiejszej Gwatemali. Jego ruiny noszą ślady wielkiego pożaru, a naukowcy sądzą, że całe miasto i okolice zostały celowo spalone. Ze śladów archeologicznych wynika, że nastąpiło po tym znaczące zmniejszenie aktywności mieszkańców, co oznacza, że zostali zabici, wzięci do niewoli lub odeszli.
Wyjaśnienie wydarzeń może być następujące: w rywalizującym z Witzną mieście Naranjo znaleziono już wcześniej kamienną stelę, na której napisano, że 21 maja 697 roku miasto było zaangażowane w kampanię „palenia”.
Wygląda na to, że władcy Naranjo prowadzili brutalną wojnę z Witzną, stosując taktykę spalonej ziemi i w efekcie doprowadzili do zniszczenia miasta.
Warstwy spalenizny archeolodzy znaleźli także w wielu innych dawnych miastach majańskich. W źródłach pisanych natrafiono natomiast na wzmianki o kampaniach wojennych mających na celu unicestwienie ośrodków miejskich wroga. Taka działalność w skali całego kraju była prostą drogą do samounicestwienia.
Co stało się z cywilizacją Mają?
Bibliografia
- Andrzej Ulmer, Cywilizacja Majów. Osiągnięcia intelektualne. Historia militarna i polityczna, Napoleon V 2017.
- Renata Faron-Bartels, Złote cywilizacje Ameryki, PWN 2020.
- Nikolai Grube, Maya. Divine Kings of the Rainforest, H.F.Ullmann 2012.
Ilustracja tytułowa: Kopia klasycznego fresku z Bonampak, przedstawiająca bitwę Majów (René Dávila/CC BY-SA 4.0).