Pierwszy oficjalny, odgórny Indeks ksiąg zakazanych wydano w roku 1559. Powstał w dobie soboru trydenckiego i na wzbierającej fali kontrreformacji. Miał służyć walce z odstępcami religijnymi. Szybko stał się jednak narzędziem o wiele szerzej zakrojonej i obsesyjnej kontroli.
Indeks ksiąg zakazanych z roku 1559 nie był całkowitą nowością. Już wcześniej, w tym podczas soboru laterańskiego [z lat 1512–1517], podejmowano szereg działań mających na celu powstrzymanie publikacji, które Kościół, a nawet niektórzy świeccy władcy uważali za niedopuszczalne pod względem religijnym lub moralnym.
Reklama
Indeksy przed indeksem
Obejmowały one cenzurę tekstu przed publikacją, a także sporządzanie list książek zakazanych, które można znaleźć w papieskich bullach z lat 1487, 1501 i 1515. W Treviso i Wenecji starano się również zakazać obscenicznych ilustracji (często zamazywano je, zamiast niszczyć książki).
Tymczasem cenzura polityczna działała w Rzymie, Florencji i Wenecji w pierwszych dwóch dekadach XVI wieku. Mediolan podjął kroki przeciwko książkom luterańskim, w szczególności w 1523 roku, a w 1538 roku to właśnie Mediolańczycy, a nie Kościół, wydali pierwszy Indeks ksiąg zakazanych. W następnym roku w ich ślady poszło Bergamo.
Pierwsza inicjatywa dotycząca indeksu w Państwie Kościelnym pojawiła się wraz z ustanowieniem inkwizycji rzymskiej w 1542 roku. Oprócz cenzury przed publikacją i wykazu książek zakazanych zaczęto również przeprowadzać kontrole importu i księgarń.
Korowód papieży
W 1559 roku ustanowiono główny Indeks. Stało się to pośród serii krótkotrwałych pontyfikatów, które nastąpiły po śmierci papieża Pawła III w 1549 roku.
Reklama
Jako pierwszy następcą Pawła był Giovanni Maria Ciocchi del Monte, który rządził jako papież Juliusz III. Jako były legat papieski na soborze trydenckim, Juliusz wznowił jego obrady w 1551 roku, ale w kontynuowaniu reform przeszkadzał mu ciągły konflikt między książętami niemieckimi.
Główną spuścizną Juliusza w Rzymie były tak naprawdę nie reformy religijne, ale jego luksusowa Villa Giulia, elegancki manierystyczny budynek za murami miasta (obecnie mieści Muzeum Etruskie), gdzie spędzał czas z adoptowanym „siostrzeńcem” Innocenzo. Ten sługa, odpowiedzialny za opiekę nad małpką papieża, był powszechnie uważany za kochanka swojego pana – wrażenie to potwierdziło się, gdy Juliusz mianował go kardynałem.
Juliusz zmarł w 1555 roku. Jego następca Marcello Cervini degli Spannocchi (papież Marceli II) zachorował krótko po wyborze i zmarł po dwudziestu dwóch dniach pontyfikatu. Zastąpił go Gian Pietro Carafa, który przyjął imię Paweł IV.
Carafa był kardynałem, arcybiskupem Neapolu i szefem inkwizycji rzymskiej. Nie był to oczekiwany wybór; pojawił się on jako kompromisowy kandydat (istotny był tutaj jego zaawansowany wiek). (…)
Reklama
Pięćset dzieł na cenzurowanym
Indeks Pawła IV z 1559 roku wykraczał daleko poza książki powiązane z protestantyzmem lub herezjami, obejmując znacznie szerszy zakres tematów.
Całkowitym zakazem druku zostało objętych około pięciuset autorów, w tym Aretino i Machiavelli; inne dobrze znane teksty, w tym bardzo popularny Dekameron, były dozwolone tylko w okrojonych wydaniach.
Podniosły się natychmiastowe protesty. Śmierć Pawła w tym samym roku sprawiła, że przepisy nigdy nie zostały w pełni uchwalone, mimo to w niektórych miastach, w tym we Florencji i Wenecji, doszło do spalenia wielu dzieł protestanckich. Soborowi trydenckiemu pozostawiono ustalenie ostatecznej listy.
Zgniły kompromis?
Finalna wersja spisu nie była tak restrykcyjna jak ta stworzona przez Pawła, dając więcej miejsca na publikację dzieł w okrojonej wersji i pozostawiając szersze pole do decyzji biskupów i lokalnych inkwizytorów (niektórzy byli bardziej pobłażliwi w ściganiu przestępców niż inni).
Na przykład Indeks z 1564 roku orzekł, że niektóre prace Savonaroli i Erazma z Rotterdamu są dopuszczalne. Mimo to wiele dzieł popularnej literatury włoskiej z pierwszej połowy wieku uznano za podejrzaną.
Spośród autorów omawianych w tej książce cenzurą byli objęci Ariosto, Boiardo, Castiglione, Machiavelli, Aretino i Colonna. Zbyt dużo seksu, przychylne nastawienie do pojedynków lub nacisk na „szczęście”, a nie na wolę Bożą, mogło wpędzić autora w kłopoty.
Reklama
Koszty, problemy i nienawiść
Pojawiły się nieuniknione tarcia. Na przykład Florentczycy twierdzili, że wiele pism Machiavellego jest wartościowych, a chrześcijańscy teologowie narzekali, iż zakazy dotyczące żydowskich tekstów religijnych uniemożliwiają im wykonywanie pracy.
Cenzura nałożyła też nowe koszty na wydawców: w Wenecji proces uzyskania zgody państwa na wydanie tekstu trwał od jednego do trzech miesięcy, a wydawcy musieli płacić oficjalnym czytelnikom.
Wszystko to działo się, co więcej, w kontekście szerszego zwalczania herezji, które polegało na systematycznym szpiegowaniu dysydentów religijnych i częstszym stosowaniu tortur w procesach.
Protestanci w Italii zostali zmuszeni do zejścia do podziemia. Względna tolerancja dla debaty, która przynajmniej w kręgach elitarnych charakteryzowała lata trzydzieste i czterdzieste XVI wieku, przestała istnieć.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Catherine Fletcher pt. Piękno i terror. Alternatywna historia włoskiego renesansu (Bellona 2022).
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Nowatorskie spojrzenie na dzieje nowożytnej Italii
