Żadna broń epoki brązu nie zyskała takiej sławy, co rydwany. Żadna też – może oprócz łuku kompozytowego – nie miała porównywalnego znaczenia na polach bitewnych. Jak podkreśla Dominik Stasiak w książce Kadesz 1274 p.n.e. była to też „najbardziej zaawansowana technologicznie broń państwa faraonów”.
Rydwany na Bliskim Wschodzie mają bardzo długą tradycję sięgającą III tysiąclecia p.n.e. Można rzec, że ich prekursorem był toporny, czterokołowy (o kołach pełnych) „wóz bitewny”, do którego zaprzęgano (zazwyczaj cztery) bliżej nieokreślone koniowate: osły, mieszańce międzygatunkowe, np. osła z kułanem (a dokładniej onagrem), bądź muły.
Reklama
Narodziny rydwanu
Przykłady tego typu pojazdów znajdziemy na wspaniałym sumeryjskim zabytku, drewnianej skrzyni, niefortunnie nazwanej Sztandarem z Ur. Wydaje się, że niemal równolegle zaczęto stosować wersję zaopatrzoną wyłącznie w dwa koła, zaprzężoną w dwa do czterech zwierząt pociągowych, co nadal nie pozbawiło konstrukcji największych wad – małej zwrotności i powolności.
Lżejszą formę wozy przyjęły dopiero w pierwszych wiekach kolejnego milenium, z biegiem czasu zdobywając popularność na Bliskim Wschodzie, m.in. w Babilonii, środkowej Anatolii i Syrii. Zmniejszenie masy własnej pojazdu uzyskano m.in. dzięki zastosowaniu kół ze szprychami, które ważyły mniej więcej jedną dziesiątą tego, co koła pełne.
Do ciągnięcia „typowego” rydwanu nie trzeba było już angażować silnych, ale niezbyt szybkich zwierząt. Postawiono na konie, które staną się nieodłącznym towarzyszem człowieka na jego wojnach.
Egipskie innowacje
Rydwany (w Egipcie zwane uereret lub merekebet) były prawdopodobnie najbardziej zaawansowaną technologicznie bronią państwa faraonów. Przez dłuższy czas sądzono, że, podobnie jak łuki kompozytowe, zostały zapożyczone od Hyksosów. Obecnie niektórzy badacze wyrażają opinie, że zarówno jedni, jak i drudzy zaczęli używać rydwanów mniej więcej jednocześnie, pod koniec Drugiego Okresu Przejściowego, czyli ok. 1550 roku p.n.e.
Reklama
Egipski rydwan ostatecznie przyjął postać lekkiej platformy ciągniętej przez parę niewielkich koni (135–150 cm w kłębie), po bokach której znajdowały się kołczany na strzały i oszczepy oraz łubie na łuk (lub łubia, gdy zabierano dodatkową broń).
Egipcjanie udoskonalili rydwany, kładąc nacisk na ich mobilność, stabilność podczas szybkiej jazdy i zdolności manewrowe. Udało im się to osiągnąć poprzez zastosowanie kilku nowinek technicznych.
Najważniejsze okazało się zmodyfikowanie układu jezdnego. Zastosowano koła o sześcio- zamiast czteroszprychowej konstrukcji, większej średnicy i „oponach” z niewyprawianej skóry. Oś, na której były osadzone, została wydłużona (nawet do ponaddwukrotności szerokości platformy) i została przesunięta na tył wozu.
Oprócz tego odchudzono sylwetkę (burty ze skóry rozpostartej na smukłej, drewnianej ramie) i zastosowano elastyczną, wyplataną podłogę spełniającą funkcję prostego amortyzatora w czasie jazdy po nierównym terenie.
Tak zbudowany rydwan był lekki, a zarazem solidny, co można pośrednio potwierdzić na przykładzie scen z życia codziennego Egipcjan, wykorzystujących typu pojazdy nawet do transportu np. płodów rolnych.
Załogi rydwanów
Członkami załóg rydwanów zostawali zazwyczaj ludzie wywodzący się z egipskich elit. Stanowiły ją dwie osoby: kedżen oraz qerau.
W najbardziej interesującym nas okresie panowania pierwszych władców XIX dynastii kedżen pełnił funkcję walczącego z rydwanu, a qerau woźnicy tarczownika. O ile wysoki status społeczny tych pierwszych jest raczej pewny, o tyle ich pomocników prowadzących pojazd już nie.
Podstawowym zadaniem walczącego z rydwanu było prowadzenie ostrzału za pomocą łuku kompozytowego, ewentualnie miotanie lekkich i krótkich oszczepów – dzirytów. Broń tego typu była na wyposażeniu rydwanów od czasów XIX dynastii. Trzymane w zasobnikach po kilka sztuk, niespełna metrowej długości dziryty były przyozdobione chwostami, zapewne poprawiającymi stabilność lotu w opadzie.
Reklama
Uzbrojenie kedżen
Osobiste wyposażenie kedżen obejmowało również broń białą, np. chepesz lub sztylet. Wielu zorientowanych na walkę członków załóg egipskich rydwanów było bardzo dobrze opancerzonych. Czasem przywdziewali nawet zbroje wykonane z brązowych łusek (zbrojników) przytwierdzonych do skórzanego lub tekstylnego (lnianego) podkładu i podobnej konstrukcji hełmy.
Pancerz w postaci tuniki z krótkimi rękawami, sięgającej za kolana, czasem z wysokim kołnierzem chroniącym szyję, dobrze chronił ciało. Jego niewątpliwymi wadami była duża masa (odnajdywane brązowe płytki mają średnią grubość aż 2 mm) oraz nagrzewanie od palącego słońca, co mogło wywoływać szybkie przemęczenie noszącego go wojownika – tutaj w dużej mierze pomagało poruszanie się przy użyciu rydwanu.
W niektórych polskich przekładach egipskich tekstów ochrona tego typu jest mylnie nazywana kolczugą. Gwoli ścisłości – pancerz kolczy nie był znany w ówczesnym Egipcie, mimo że jego mieszkańcy potrafili wytwarzać drut o niemal okrągłym przekroju. Zbroje łuskowe wykonywano także, wykorzystując zbrojniki skórzane.
Szczególnie interesujące przedstawienia pancerzy pochodzą z grobowca Ramzesa III – naprzemienne rzędy łusek mają odmienne kolory.
Reklama
Możliwe, że był to wynik praktyki pokrywania powłoką malarską części z nich bądź całości (w dwóch kolorach), stosowania różnych stopów brązu lub, jak spekulują niektórzy, zbroja mogła się składać z płytek wykonanych odmiennych materiałów: brązu, surowej lub garbowanej skóry, złota, a nawet egipskiego fajansu, chociaż dwa ostatnie warianty nie mają żadnego pokrycia w znaleziskach archeologicznych i elementy wykonane z nich byłyby prawdopodobnie zbyt ciężkie dla pancerza o przeznaczeniu bojowym.
Rola woźniców
Zadaniem woźnicy tarczownika było prowadzenie pojazdu i w miarę możliwości ochrona za pomocą tarczy „walczącego z rydwanu”.
Prawdopodobnie miał on też jakąś broń do walki wręcz, a w razie unieruchomienia zaprzęgu mógł się posłużyć będącymi na stanie rydwanu oszczepami albo zapasowym łukiem. Jego wyposażenie ochronne było zbliżone do tego w piechocie.
Do czego służyły rydwany?
Zadania taktyczne rydwanów były uwarunkowane ich konstrukcją i przewagą, jaką zapewniał Egipcjanom łuk kompozytowy.
Ostrzał prowadzono w ruchu – koncepcja egipskich rydwanów jako „antycznej dragonii”, to znaczy strzelanie dopiero po zejściu z wozów, jest obecnie odrzucana. Oddziały pojazdów nie stanowiły samodzielnych jednostek uderzeniowych, a współpracowały razem z piechotą. Zajmowały się ubezpieczaniem skrzydeł formacji pieszych, prowadzeniem pościgów za pokonanym przeciwnikiem, a także działaniami zmiękczającymi go – być może to zadanie było najistotniejsze.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Zasięg łuków kompozytowych i pokaźny zapas strzał (ok. 80 sztuk) pozwalały z względnie bezpiecznej odległości długo ostrzeliwać wrogą piechotę, stanowiącą zazwyczaj zwarty cel. W przypadku spotkania na polu bitwy rydwanów wroga egipskie załogi zapewne celowały głównie w konie.
Jedna celnie wypuszczona strzała lub rzucony oszczep mogły poważnie zranić zwierzę, co w sprzyjających okolicznościach wystarczało, aby pozbawić mobilności całego zespołu. Oczywiście podobnych prób można było się spodziewać z drugiej strony.
Reklama
Oprócz podatności rydwanów na zmasowany ostrzał ich istotną wadą było to, że bardzo traciły na walorach, poruszając w trudnym terenie, gdzie mogły ulec uszkodzeniu, a konie z zaprzęgów były szczególnie podatne na okulawienie (nie były podkute).
Symbol faraonów
Obok scen własnoręcznego zabijania pokonanych król szarżujący rydwanem na wrogów Egiptu to ulubiony motyw przedstawiania władcy w okresie Nowego Państwa (faraonowie zwykli uczestniczyć bezpośrednio w walce prawdopodobnie od Drugiego Okresu Przejściowego).
Jak przystało na „nadludzi”, nie potrzebowali pomocy, żeby triumfować. Prowadzą rydwan samotnie, mając lejce owinięte wokół talii, chociaż ze źródeł pisanych wiemy, że królewski wóz był prowadzony przez „pierwszego woźnicę rydwanu Jego Majestatu”.
Na ogół podczas walki ukazywani są w wojennej koronie (cheperesz) koloru niebieskiego, wywodzącej się prawdopodobnie ze skórzanych hełmów oficerów, jednak znacznie okazalszej: zdobionej złotem, brązem lub elektrum, czyli naturalnym stopem złota i srebra, nierzadko z domieszką miedzi lub żelaza.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Dominika Stasiaka pt. Kadesz 1274 p.n.e. (Bellona 2022). To najnowsza publikacja w kultowej serii „Historyczne Bitwy”.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Jedna z najsłynniejszych bitew w dziejach starożytnego Bliskiego Wschodu
