Pierwszy rzymski cesarz Oktawian August zmarł w wieku niemal 77 lat. Z kolei słynny filozof i wychowawca Nerona Seneka Młodszy dożył około siedemdziesiątki. Wydawać by się mogło, że łagodny klimat i dieta śródziemnomorska sprawiały, że wielu mieszkańców starożytnego Rzymu mogło poszczycić się długowiecznością. Prawda wyglądała jednak zupełnie inaczej. Oto jak długo żyli mieszkańcy antycznego imperium.
Określenie nawet przybliżonej średniej długości życia obywateli starożytnego Rzymu nastręcza wielu problemów. Co prawda zachowały się tysiące kamieni nagrobnych, które informują o tym, ile żyła dana osoba, ale historycy zajmujący się antyczną demografią nie uważają ich za przydatne źródło.
Reklama
Połowa dzieci nie dożywała dorosłości
Nie sposób bowiem wyciągnąć z nich wiarygodnych danych dla całej populacji imperium, liczącej w szczytowym momencie około 75 milionów osób.
Bez wątpienia bardziej pomocne okazują się prowadzone na coraz szerszą skalę badania szkieletów. Ale nierzadko ich wyniki również pozostawiają sporo do życzenia. Pisze o tym wykładający na Uniwersytecie Stanforda profesor Walter Scheidel.
(…) analiza paleo-demograficzna w ogóle nadal boryka się z różnymi problemami technicznymi i metodologicznymi – od trudności w dokładnym określeniu starzenia się kości dorosłych po brak informacji na temat wpływu migracji na lokalną strukturę wiekową.
Zdaniem uczonego jest to szczególnie duży problem w przypadku cesarstwa rzymskiego, gdzie ludność „mogła być bardzo mobilna”.
Mimo znanych zastrzeżeń jedno jest pewne. Podobnie jak w przypadku innych epok poprzedzających rozwój nowoczesnej medycyny, śmiertelność wśród noworodków i dzieci była wprost zatrważająca. Piętnastych urodzin nie dożywała ponad połowa starożytnych Rzymian.
Reklama
W stolicy było najgorzej
W efekcie przeciętna długość życia dla całej populacji cesarstwa szacowana jest na zaledwie 20-30 lat! Przy czym mężczyźni żyli najprawdopodobniej o kilka lat dłużej niż kobiety, które często umierały podczas porodu i w następstwie komplikacji połogowych.
Historycy obliczają, że z uwagi na choroby oraz niski poziom higieny średnia roczna liczba zgonów na każde 1000 mieszkańców wynosiła aż 40, w przypadku zaś stolicy imperium mogło to być nawet 60 osób. Dla porównania w Polsce wskaźnik ten wyniósł w 2022 roku 11,9 na 1000.
Tak wysoki współczynnik zgonów sprawiał, że przeciętna rzymska kobieta musiała rodzić przynajmniej pięcioro dzieci, aby nie dochodziło do kurczenia się populacji. Należy jednak mieć świadomość słabości takiej statystyki.
Jak przypomina Mary Beard w książce SPQR. Historia starożytnego Rzymu, część kobiet rzecz jasna nie mogła mieć dzieci, nie wychodziła za mąż, lub umierała jeszcze przed pierwszą ciążą. W efekcie typowa matka rodziła raczej nie pięć czy sześć, ale dziewięć razy!
Reklama
Minimalny przyrost naturalny
Nawet to zapewniało przyrost naturalny na poziomie zaledwie 0,2-0,5% rocznie. W przypadku dużych miast był on wręcz ujemny i tylko migracja ludności z prowincji zapobiegała ich wyludnieniu.
Ci, którym jednak udało się przetrwać dzieciństwo mieli perspektywy na dożycie 50, a nawet 60 lat. Starszych było jednak bardzo niewielu. Jak pisze doktor Garrett Ryan w książce Nagie posągi, brzuchaci gladiatorzy i słonie bojowe:
Ciekawy wgląd w strukturę wiekową starożytnych Rzymian dają tak zwane tablice Ulpiana, w których szacowano (dla celów podatkowych), jak długo może jeszcze pożyć osoba w określonym wieku. Dwudziestolatkom dodawały one średnio dwadzieścia osiem lat życia, trzydziestoparolatkom około dwudziestu, a ludziom po sześćdziesiątce zaledwie pięć.
Porównując rzymskie tabele spodziewanej długości życia ze współczesnymi modelami demograficznymi, pewien uczony doszedł do ponurych wniosków: połowa z nowo urodzonych mieszkańców Rzymu umarłaby przed osiągnięciem piątego roku życia, dwie trzecie przed trzydziestką, 80 procent przed pięćdziesiątką, a 90 procent – nim ukończy sześćdziesiąt lat.
Tych, którym udało się dożyć sędziwego wieku otaczano szacunkiem ponieważ uważano, że dzięki starości posiedli dużą mądrość. Mimo to na temat starców panowało wiele stereotypów. Zgodnie z tym, co podaje Garrett Ryan, antyczni Rzymianie uważali, że „są oni powolni, podejrzliwi, żyją przeszłością i po prostu są wredni”.
Bibliografia
- Mary Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Dom Wydawniczy Rebis 2016.
- Valerie M. Hope, Roman Death. The Dying and the Dead in Ancient Rome, Continuum 2009.
- Garrett Ryan, Nagie posągi, brzuchaci gladiatorzy i słonie bojowe, Dom Wydawniczy Rebis 2023.
- Walter Scheidel, Disease and death, [w:] The Cambridge Companion to Ancient Rome, red. Paul Erdkamp, Cambridge University Press 2013.
- Rome the Cosmopolis, red. Catharine Edwards, Greg Woolf, Cambridge University Press 2006.
