XVII i XVIII stulecie przyniosły największe katastrofy w dziejach polskiej polityki i gospodarki. Towarzyszył im także regres w dziedzinie kultury. Obraz epoki baroku jako czasów zacofania i ciemnogrodu jest jednak nazbyt uproszczony. Oto, jak o niewątpliwych osiągnięciach tego okresu pisał Jerzy Topolski na kartach książki Historia Polski.
[W XVII wieku, a zwłaszcza po niszczycielskich wojnach z połowy stulecia] pogorszył się stan szkolnictwa oraz widoczne było obniżenie się poziomu nauczania, także w szkołach średnich i na uniwersytetach. Zmniejszyła się liczba szkół parafialnych, co było związane z obniżaniem się dochodów szlacheckich.Reklama
Upadek szkolnictwa
Sam Kościół, wobec wzrostu jego działalności filantropijnej (na przykład liczby przytułków dla ubogich w pauperyzującym się kraju), nie był już skłonny, tak jak poprzednio, łożyć na rzecz szkół. Tendencję w tym zakresie obrazują dane dotyczące archidiakonatu krakowskiego. W 1665 roku szkoły parafialne istniały tam w 77% parafii, w 1727 roku jedynie w 21% (…).
Najwyżej stało szkolnictwo na Pomorzu Gdańskim, gdzie przebijała się idea obowiązkowego nauczania początkowego. Było to w dużym stopniu szkolnictwo miejskie.
Nie udała się, dzięki Władysławowi IV, próba przejęcia przez jezuickie kolegium w Krakowie funkcji Uniwersytetu Krakowskiego, co skłoniło uniwersytet do tworzenia własnej, niezależnej od jezuickiej, sieci szkół średnich (tzw. kolonii akademickich). Należało do nich sławne Kolegium Nowodworskiego.
Wysoki poziom reprezentowały gimnazja akademickie w Gdańsku i Toruniu. Sławne było gimnazjum protestanckie w Lesznie, gdzie m.in. działał światowej renomy pedagog Jan Amos Komeński (rektor tego gimnazjum w latach 1636–1641).
Reklama
Epoka sprzeczności
Życie umysłowe doby baroku było pełne sprzeczności. Z jednej strony zwiększyła się rola treści irracjonalnych, z drugiej jednak wzrosła znajomość pisania i czytania oraz ciekawość świata. Pojawienie się cenzury oddanej w ręce Kościoła ograniczyło swobodę drukowanych wypowiedzi.
W 1581 roku jezuici w Wilnie zapoczątkowali publiczne palenie książek potępionych przez Kościół. Nawet najwybitniejsi autorzy nie wszystko drukowali. Pierwszym dziełem poddanym cenzurze prewencyjnej były nieco frywolne, lecz pełne głębszej refleksji Lekcje kupidynowe Kaspra Twardowskiego (około 1592–przed 1641), pisarza wczesnobarokowego, syna krawca.
Rozpowszechniały się liczne formy rękopiśmienne, co było także wyrazem kurczenia się obiegu ogólnokrajowego i regionalizacji kultury. Do tych form należały pamiętniki, chętnie pisane listy (do szczytów tej formy wzniósł się król Jan III Sobieski w swych listach do żony Marysieńki), a także różne zbiory rękopiśmienne, zwane sylwami (silva rerum).
Najwybitniejsi twórcy polskiego baroku
Obok Twardowskiego wczesnobarokowym pisarzem dużej klasy był Hieronim Morsztyn (około 1581–1623), autor wierszy głoszących m.in. piękno ziemskiej miłości. Tradycję kontynuował Kasper Miaskowski (po 1550–1622), szlachcic wielkopolski. Pochwałę życia głosił Szymon Zimorowic, znany głównie jako autor tomu wierszy pt. Roksolanki to jest ruskie panny (około 1629).
Reklama
Przypadający na lata 1620–1680 okres literatury dojrzałego baroku wydał kilku wybitnych poetów, spośród których palmę pierwszeństwa dać należy Maciejowi Kazimierzowi Sarbiewskiemu (1595–1640), zwanemu „Horacym chrześcijańskim”, który – uwieńczony laurem poetyckim przez papieża Urbana VIII – zdobył sławę europejską. Wykładał on poetykę i retorykę w różnych kolegiach jezuickich w kraju. Starał się powiązać spuściznę antyku z myślą katolicką.
Życie dworskie i miłość opiewał Jan Andrzej Morsztyn (około 1621–1693), drugi obok Sarbiewskiego najwybitniejszy polski poeta barokowy. Wśród twórców tego okresu wymienić trzeba jeszcze Krzysztofa (1609–1655) i Łukasza (1612–1662) Opalińskich, a także epika Samuela Twardowskiego (przed 1600–1661).
Do wybitnych twórców schyłkowego baroku należeli przede wszystkim Wacław Potocki (1621–1696), Wespazjan Kochowski (1633–1700) i chyba najwybitniejszy z nich Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642–1702), syn rokoszanina. Do historii literatury weszły Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska (około 1636–około 1701).
Pierwsze polskie czasopismo
Za Augusta II twórcy ci już nie działali, a nowi jeszcze się nie pojawili. Natomiast na tle barokowej teatralizacji życia rozwijały się różne formy teatru. W drugiej połowie zanikł już teatr plebejski, jak i cała literatura tego rodzaju, wyeliminowana przez kontrreformacyjne ograniczenie swobody wypowiedzi.
W okresie baroku pojawiły się pierwociny prasy. Najpierw były to gazety pisane, rozsyłane podobnie jak listy, następnie gazety ulotne (czyli nieperiodyczne), gazety seryjne (ukazujące się regularnie, lecz na ogół nienumerowane) i wreszcie prasa właściwa.
Z polityczną propagandą Jana Kazimierza związany był „Merkuriusz Polski” (od 5 maja do 22 lipca 1661 roku), natomiast za pierwszą, zapoczątkowującą stałą prasę, gazetę uznaje się „Nowiny Polskie” (potem „Kurier Polski” od 1729 roku) o nakładzie około tysiąca egzemplarzy.
Reklama
Rewolucja naukowa nad Wisłą
Polska uczestniczyła w tym, co nazywa się rewolucją naukową XVII wieku. Obserwujemy u nas również zwrot ku eksperymentom, coraz silniejszy był mecenat naukowy panujących (na przykład Władysława IV czy Jana III Sobieskiego).
Wielu uczonych na swym dworze zgromadziła Ludwika Maria. Na zamku warszawskim prowadzono doświadczenia chemiczno-alchemiczne, zajmowano się botaniką, astronomią, założona została – związana z zamkiem – wytwórnia precyzyjnych przyrządów naukowych (teleskopy, mikroskopy).
Tworzył się ośrodek naukowy w różnorodnym etnicznie Gdańsku. Sławny astronom Jan Heweliusz (1611–1687) cieszył się opieką króla Jana Sobieskiego. Podobnie można powiedzieć o Lwowie, również miejscu krzyżowania się kultur i grup etnicznych.
Rozwijała się historiografia nieustępująca europejskiej (Szymon Starowolski, Joachim Pastorius i wielu innych). Interesująca była myśl ekonomiczna, pedagogika i filozofia. Podobnie jak literatura, również sztuki plastyczne wciągnięte były w służbę idei baroku.
Reklama
Architektura polskiego baroku
Polski barok to przede wszystkim architektura kościelna i pałacowa. Dokonał się powszechny proces nadawania form barokowych istniejącym już budowlom. Barokowe oblicze uzyskały także miasta. Coraz liczniejsze były budowle murowane, lecz typowo polski dwór szlachecki był drewniany, rzadziej murowany, zwykle parterowy. Skromniejsze pisarz rolniczy Jakub Haur nazwał „chudopacholskimi”, a prawdziwe szlacheckie – „pańskimi”.
Były one podpiwniczone, miały układ osiowy i zwykle symetryczny, często z gankami pośrodku, a ryzalitami czy alkierzami w narożnikach, od drugiej połowy XVII wieku coraz częściej z dachem łamanym (tzw. polskim).
Najbardziej wydatne piętno barokowi czasów Władysława IV nadał Costante Tencalla (zmarł 1646), architekt królewski, główny twórca kolumny Zygmunta III w Warszawie (1644). Po nim architektem nadwornym został Giovanni Battista Gisleni (1600–1672).
Szczególnie aktywną działalność architektoniczną rozwinął spolonizowany Holender Tylman van Gameren (około 1632–1706), sprowadzony przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Przenosząc na grunt polski elementy rozwiązań holenderskich, weneckich, rzymskich, francuskich, tworzył dzieła oryginalne.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Najważniejszą fundacją artystyczną króla Jana III Sobieskiego był, zaprojektowany przez Augustyna Locciego, pałac w Wilanowie (1677-1696), jedno z najbardziej rozwiniętych wcieleń polskiej rezydencji magnackiej.
Muzyka i taniec epoki baroku
Sobieski chciał wprowadzić na europejską scenę artystyczną polskie malarstwo i dlatego założył własną szkołę malarstwa w Wilanowie oraz wysyłał młodych malarzy za granicę. Znaczne przemiany nastąpiły również w zakresie życia muzycznego.
Reklama
Muzyka w większym niż poprzednio stopniu stała się elementem barokowego artyzmu, przepychu, nowych form religijności. Przemiany te szły w parze z tym, co działo się w zachodniej Europie.
Pierwsze przedstawienie operowe odbyło się z inicjatywy królewicza Władysława w 1628 roku. Po objęciu rządów Władysław IV polecił wybudować salę teatralną na I piętrze zamku warszawskiego, gdzie wystawiano kolejne opery.
Potem dopiero August II, miłośnik sztuki, w tym muzyki, od roku 1699 zainstalował w zamku zespół operowy z Drezna, a w 1724 roku ufundował osobny budynek operowy. W ogóle okres panowania Sasów w Polsce przyniósł rozkwit sztuki barokowej, której głównym źródłem był wówczas francuski dwór Ludwika XIV.
Już wcześniej muzyka towarzyszyła życiu wszystkich warstw ówczesnego społeczeństwa. Kultywowana była muzyka ludowa. Na przykład król Jan Sobieski utrzymywał na dworze śpiewaczkę specjalizującą się w wykonywaniu pieśni ludowych. Uprawiany był powszechnie taniec.
Tak typowo szlachecki polonez miał swe ludowe źródło, podobnie mazur – ludowy taniec z Mazowsza. Dużą popularnością cieszyły się tańce ruskie, jak kozak. Były to bardziej szybkie i skoczne „pląsy ruskie”.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Jerzego Topolskiego pt. Historia Polski (Wydawnictwo Poznańskie 2022).
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Niezastąpione kompendium dziejów Polski autorstwa wybitnego historyka
