Żadne z zachowanych źródeł nie podaje dokładnej daty narodzin Sokratesa. Wyznaczamy ją na 469 rok p.n.e., posiłkując się informacjami pozostawionymi przez Platona i Ksenofonta. Według nich w roku swojej śmierci Sokrates miał około siedemdziesiątki. Również z najmłodszymi latami słynnego starożytnego filozofa wiąże się więcej pytań niż odpowiedzi. O tym, co właściwie wiadomo na ten temat pisze Krzysztof Łapiński w książce Najmądrzejszy.
Dom rodziców Sokratesa znajdował się w gminie Alopeke (po polsku „gmina Lisia”), leżącej poza murami miejskimi, na bliskich przedmieściach Aten. Gdy wychodziło się z niego i kierowało na północ, można było zaledwie w pół godziny dotrzeć do podnóża Akropolu. Po drodze należało przeciąć rzeczkę Ilissos, łatwą do pokonania w bród.
Reklama
Rodzice Sokratesa
Platon napisał dialog, w którym Sokrates pewnego upalnego lata na brzegu Ilissosu, siedząc pod rozłożystym platanem, prowadzi rozmowę z młodym przyjacielem Fajdrosem o miłości, pięknie i boskim szaleństwie. Dzisiaj na miejscu gminy Alopeke znajduje się dzielnica Dafni, o niskiej, chaotycznej zabudowie, a Ilissos w połowie XX wieku został zamknięty w tunelu, nad którym biegną ulice Konstantyna i Kallirois, zatłoczone i hałaśliwe od samochodów i tramwajów. Ostatnio pojawiły się pomysły, żeby rzekę na powrót odsłonić.
Matka Sokratesa o imieniu Fajnarete była położną, ojciec, Sofroniskos, wykonywał zawód kamieniarza i rzeźbiarza. Za młodu Sokrates prawdopodobnie poszedł w ślady ojca, podejmując się pracy w rodzinnym zakładzie kamieniarskim. W dorosłym życiu jednak podkreślał, że wykonuje zawód matki.
Z tą wszakże różnicą, że gdy matka asystowała przy narodzinach dzieci, syn pomagał w rodzeniu się myśli. O powoływaniu się na zawód matki pisze Platon w dialogu Teajtet. Tytułowy bohater, młody, dobrze zapowiadający się matematyk, stara się precyzyjnie odpowiadać na pytania Sokratesa, mimo że – jak sam przyznaje – nie jest to łatwe. „Drogi Teajtecie, rodzisz w bólach, ale dlatego, że nie jesteś pusty, ale nosisz w sobie płód” – ripostuje Sokrates. „Czyżbyś nie słyszał, że jestem synem akuszerki, dzielnej Fajnarety i że trudnię się tą samą sztuką?” – dodaje (148e–149a) 45 .
„Najlepszy z ludzi”
O Sofroniskosie znajdujemy wzmiankę w Platońskim dialogu Laches. Pewien staruszek, niejaki Lysimachos, syn słynnego Arystydesa Sprawiedliwego, szuka wychowawcy dla swojego syna. Rozmówcy radzą mu, żeby wziął pod uwagę obecnego z nimi podczas rozmowy Sokratesa. Okazuje się w trakcie konwersacji, że Lysimachos i nieżyjący już wówczas Sofroniskos przez całe lata byli nie tylko sąsiadami z tego samego demu, czyli gminy, ale też przyjaciółmi, a ojciec Sokratesa w ocenie starego druha to „najlepszy z ludzi” (181a).
Co ciekawe, Platon używa w tym wypadku podobnej frazy jak Herodot opisujący Arystydesa Sprawiedliwego (8.79). Brzmi to jak wyjątkowy komplement pod adresem Sofroniskosa, jako że Arystydes w oczach starożytnych uchodził za uosobienie prawości. Najpierw Arystydes odznaczył się jako jeden ze strategów w bitwie pod Maratonem, następnie znacząco przyczynił się do powstania Związku Morskiego, a ze względu na swą uczciwość mianowany został jego skarbnikiem.
Poświęcił się sprawom państwa
Słynna historia o sądzie skorupkowym, który miał zadecydować o wygnaniu Arystydesa Sprawiedliwego z Aten, opowiada, jak to pewien niepiśmienny prosty człowiek, który nie znał polityka, podszedł do niego i poprosił, żeby napisał na skorupce imię „Arystydes”. Ten zapytał go, czy zna osobiście Arystydesa. „Nie – odparł ów człowiek – ale denerwuje mnie, że ciągle słyszę, jak nazywają go sprawiedliwym”. Arystydes spełnił jego prośbę.
Reklama
Syn Lysimachosa z dialogu Laches, Arystydes, nosi imię po dziadku. Historia z jego kształceniem będzie miała ciąg dalszy w dialogu Teajtet (151a), gdzie okaże się, że młodemu uczniowi zabrakło zapału, a kiedy chciał wrócić do Sokratesa, tamten już go nie przyjął. W pseudoplatońskim dialogu Teages Arystydes uzna w ramach samousprawiedliwienia, że kluczowy jest osobisty kontakt z Sokratesem – wówczas, przez samą obecność Sokratesa, uczeń zyskuje motywację do starań. Wyjazd go tego kontaktu pozbawił.
Arystydes Sprawiedliwy do końca życia pozostał ubogi. Poświęcał całą swą energię sprawom państwa i nie chciał nieuczciwie bogacić się jako urzędnik. Podobny rys charakteru ujawni się u Sokratesa, który nie będzie dbał o majątek, ponieważ uzna, że jego właściwą misją, pochłaniającą cały jego czas, jest dbałość o dusze współobywateli.
Niewykluczone, że Sofroniskos pozostawał pod wpływem osobowości Arystydesa i w podobnym duchu wychowywał syna. Platon w dialogu Gorgiasz krytycznie odniesie się do najsłynniejszych ateńskich polityków, twierdząc, że psuli obywateli. Tylko dla Arystydesa uczyni wyjątek przez wzgląd na jego zasługi.
Nadanie imienia w starożytnych Atenach
Ateński zwyczaj nakazywał, żeby piątego lub siódmego dnia po porodzie odbył się obrzęd rodzinny zwany amfidromią, polegający na obniesieniu noworodka wokół domu lub ogniska domowego. Na uroczystość schodzili się krewni z drobnymi podarkami. Do dobrego tonu należało przyniesienie owoców morza, a konkretnie ośmiornic.
Reklama
Domownicy umieszczali nad drzwiami domu gałązkę oliwną na znak, że urodził się chłopiec. Gdyby na świat przyszła dziewczynka, u wejścia przymocowano by kłębek wełny. Odprawienie amfidromii oznaczało, że dziecko zostało oficjalne przyjęte przez ojca w poczet członków rodziny. Dopóki tak się nie stało, rodzice mogli bez żadnych konsekwencji prawnych porzucić noworodka, co było powszechną praktyką w starożytności, uzasadnianą przeważnie względami ekonomicznymi.
Jeżeli zdarzyło się, że ktoś odnalazł porzucone dziecko, zanim umarło z wychłodzenia lub głodu, wówczas przechodziło na własność znalazcy, który mógł je adoptować lub wychować na niewolnika. Ze starożytności zachowało się mnóstwo takich opowieści, jak chociażby o Sargonie Wielkim, Mojżeszu, Edypie czy Romulusie i Remusie. Wrócił do nich Mika Waltari w powieści o Egipcjaninie Sinuhe.
Blisko 200 Sokratesów
Dziesiątego dnia nadawano dziecku imię. W tym wypadku wybrano imię dość popularne, ponieważ, jak pisze Debra Nails, w różnych dokumentach z tamtych czasów zachowało się blisko dwustu Sokratesów. Kiedy nadeszła jesień, a wraz z nią trzydniowe święta Apaturiów, oficjalnie „zarejestrowano” niemowlę jako członka fratrii . Oprócz nowszego podziału administracyjnego – na demy i fyle – mieszkańcy Attyki tradycyjnie dzielili się na fratrie.
Możemy sobie wyobrazić, że trzeciego dnia Apaturiów krewni podeszli z małym Sokratesem na ręku do ołtarza Zeusa Fratriosa, Sofroniskos zaś w obecności członków rodu poświadczył swoje ojcostwo.
Reklama
Symboliczna data
Późne źródła podają nam dodatkową informację o dacie urodzin Sokratesa. Miało to się stać szóstego dnia ateńskiego miesiąca thargelion (koniec maja). Rozpoczynały się wówczas obchody ważnego dwudniowego święta ateńskiego ku czci Artemidy i Apollina, zwanego Thargeliami. Przynoszono bogom pierwociny plonów i oczyszczano miasto z nadzieją na pomyślność w nadchodzących żniwach.
W czasach archaicznych elementem oczyszczeń było podobno wyznaczenie „kozłów ofiarnych”, zwanych pharmakoi, wybranych spośród najbrzydszych mieszkańców, i wypędzenie ich z Aten. Tego dnia wspominano również greckie zwycięstwa w niedawnych bitwach pod Maratonem i Platejami, a także upadek Troi.
Greccy autorzy uwielbiali dostrzegać lub kreować ukryte w wydarzeniach historycznych znaczenia, a także dorabiać fikcyjne elementy biograficzne wybitnym postaciom. Jak wiemy, Sokrates nie słynął z urody, a Nietzsche wypowie o nim zdanie, że był pierwszym brzydkim Grekiem wśród wybitnych Greków.
Dlatego również w tym wypadku można dostrzec chęć pokazania, że dzień urodzin Sokratesa jest znaczący, zapowiada bowiem jego śmierć – Ateny pozbędą się brzydkiego Sokratesa, kozła ofiarnego, każąc mu wypić truciznę (po grecku pharmakon).
Reklama
W tym samym duchu tradycja literacka umieszcza narodziny Platona kilkadziesiąt lat i jeden dzień później, siódmego dnia miesiąca thargelion, w święto Apollina, uznając w nim apollińskiego męża, któremu, gdy był noworodkiem i spał na górze Hymettos, Muzy pod postacią pszczół składały na wargach miód.
Przyjęcie do demów
Nic pewnego nie wiadomo o dzieciństwie Sokratesa. W Platońskiej Obronie wspomina on, że jego bliskim przyjacielem od wczesnych lat był Chajrefont. Tyczkowaty, zarośnięty Chajrefont, rówieśnik lub niewiele młodszy od Sokratesa, pojawi się w kilku dialogach Platona, u Ksenofonta i w komediach Arystofanesa. Będzie towarzyszył Sokratesowi w dyskusjach z sofistami, a w końcu uda się do Delf, żeby zapytać wyrocznię o mądrość Sokratesa.
Chajrefont ma młodszego brata, Chajrekratesa, z którym w dorosłym wieku na pewien czas się skłóci. Ksenofont przytoczy rozmowę, w której Sokrates namawia Chajrekratesa do pogodzenia się, tłumacząc, że bracia powinni wspierać się wzajemnie i działać jak jeden organizm (Wspomnienia o Sokratesie 2.3).
W siedemnastym lub osiemnastym roku życia ateńscy chłopcy byli oficjalnie przyjmowani na członków swoich gmin (demów). Przed zgromadzeniem złożonym z pięciuset obywateli danej gminy odbywał się pochód młodych ludzi.
Reklama
Oceniano, czy fizycznie są dostatecznie rozwinięci, żeby w następstwie uzyskania statusu obywatela móc odbywać służbę wojskową. Jeśli uznano, że jeszcze nie są, musieli czekać dodatkowy rok. Uzyskanie pełni praw obywatelskich i związana z tym możliwość sprawowania funkcji publicznych odbywały się zatem za pośrednictwem gminy.
Przynależność do niej z uwagi na więzy rodzinne, a następnie wciągnięcie przez gminę na listę obywateli były warunkiem dopuszczenia do urzędów na poziomie centralnym. Kobiety już na etapie gminy nie były włączane do grupy pełnoprawnych obywateli.
O ich zamążpójściu decydował ojciec lub, w sytuacji braku takowego, jego brat. Owdowiała kobieta musiała ponownie wejść pod opiekę prawną dorosłego mężczyzny. Jeśli miała pełnoletniego syna, mógł on przejąć tę funkcję. Mogła również wrócić do domu ojca lub ponownie wyjść za mąż.
Przyrodni brat Sokratesa
W dialogu Platona Eutydem (297e) Sokrates mimochodem wspomina o swoim przyrodnim bracie, Patroklesie z gminy Alopeke, synu Chajredemosa. Wnioskujemy z tego, że ojciec Sokratesa umarł, a matka wyszła ponownie za mąż za mężczyznę z tej samej gminy. Nie wiadomo, ile Sokrates miał lat w chwili śmierci ojca, ale biorąc pod uwagę, że Patrokles był od niego młodszy o mniej więcej dwadzieścia lat, można przyjąć, że Sokrates wchodził wówczas w dorosłość.
Reklama
Gdy Sokrates był dzieckiem i nastoletnim młodzieńcem, zakład kamieniarski jego ojca musiał nieźle prosperować, można zatem sądzić, że rodzinie powodziło się całkiem znośnie. Dźwigające się z gruzów Ateny były ogromnym placem budowy. Odbudowa stanowiła pokłosie wojen perskich, w trakcie których miasto dwukrotnie doświadczyło najazdów.
Domy prywatne zapewne w większości już odbudowano, jednak najbardziej okazałe budynki publiczne były dopiero projektowane i wznoszone. Wiemy, że Perykles, organizując roboty publiczne i zamawiając usługi rzemieślników, walczył z bezrobociem i biedą wśród ateńskiej ludności.
Młody Sokrates musiał obserwować, jak do zakładu ojca trafiają porosowe bloki kamienia i lokalnego marmuru pentelickiego, a opuszczają hermy i elementy architektoniczne domów i świątyń. Zapewne też towarzyszył ojcu w trakcie prac na terenie Aten, podczas rzeźbienia posągów czy kapiteli kolumn.
Zakończone niedawno wojny perskie były stałym punktem odniesienia w świadomości ówczesnych Ateńczyków. Pamiętali o nich, gdy patrzyli na budowle miasta, gdy zajmowali się polityką i gdy w teatrze Dionizosa oglądali tragedie. Żeby lepiej zrozumieć Ateny czasów Sokratesa i ich miejsce w świecie greckim, musimy na chwilę cofnąć się do czasów perskiej inwazji.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Krzysztofa Łapińskiego pt. Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa (Wydawnictwo Agora 2025).
Barwny portret ojca europejskiej filozofii
