W wyniku IV rozbioru Polski dokonanego przez III Rzeszę i Związek Sowiecki Niemcom przypadło 48% terytorium i 63% obywateli II Rzeczpospolitej. Oto jak naziści podzieli te ziemie oraz co planowali z nimi zrobić po wygranej wojnie.
Grabarze II Rzeczpospolitej przypieczętowali podział polskich ziem w nocy z 28 na 29 września. Na mocy Traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRS linię graniczną wytyczono wzdłuż rzek Pisy, Narwi, Bugu i Sanu.
Reklama
Podział polskich ziem między III Rzeszę i ZSRS
Przy takim podziale Niemcom przypadło 188 500 kilometrów kwadratowych terytorium, które zamieszkiwało ponad 22 mln ludzi. Z kolei Sowieci zyskali 201 000 kilometrów kwadratowych i ponad 13 mln byłych polskich obywateli.
III Rzesza zagarnęła więc 48% ziem II Rzeczpospolitej z 63% mieszkańców. Sowieci – 52% terytorium i 37% ludności. Spośród 14 największych polskich miast – zamieszkiwanych przez ponad 100 000 osób – 11 znalazło się pod okupacją niemiecką, a tylko 3 pod sowiecką.
Gdy dokonał się czwarty rozbiór Polski najeźdźcy przystąpili do ustanawiania nowych porządków na podbitych ziemiach. Nazistowski minister propagandy Joseph Goebbels 30 września 1939 roku zanotował w swoim Dzienniku:
Führer chce podzielić zdobyte tereny na 3 strefy: 1. stary niemiecki obszar: ulegnie znowu całkowitej germanizacji, a mianowicie z pomocą prawdziwych niemieckich rodzin chłopskich, weteranów Wehrmachtu i volksdeutschów z krajów, których nie możemy zdobywać. Te prowincje wschodnie będą stanowić niemieckie jądro terytorialne. Tam stworzymy zagrody chłopskie do 200 mórg i osadzimy na nich niemieckich chłopów-obrońców.
2. Strefa aż po Wisłę. Tam będzie zamieszkiwał dobry polski element. Protektorat z autonomią. Na jego granicy zbudujemy nową linię umocnień. To ostatecznie odizoluje Niemcy od Rosji.
3. Strefa: kraj przylegający do tamtego [wschodniego] brzegu Wisły. Również należący do Protektoratu. Tam wtłoczymy najgorszy polski element i Żydów, także tych z Rzeszy. Mają wtedy pokazać, czy w ogóle potrafią coś stworzyć.
Reklama
Nasze osadnictwo rozwija się planowo i jest obliczone na długi czas. Kiedy będzie gotowa pierwsza strefa, wtedy przyjdzie pora na następną. W każdym razie zaznaczy się w ten sposób nowy zwrot w historii Niemiec, który zaprzątnie uwagę 2 pokoleń niemieckiego narodu.
Ziemie wcielone
Plan zaczęto wprowadzać w życie 8 października. Tego dnia Hitler wydał zarządzenie, na mocy którego do Rzeszy zamierzano wcielić tereny przedwojennych województw śląskiego, poznańskiego i pomorskiego, jak również część białostockiego, kieleckiego, krakowskiego i warszawskiego.
Przesunięcie granic miało nastąpić 1 listopada. W rzeczywistości jednak zarządzenie weszło w życie już 26 października. Wkrótce na listę terenów włączanych w obszar hitlerowskiego mocarstwa dopisano także większość województwa łódzkiego.
Łącznie dawało to około 92 500 kilometrów kwadratowych, czyli blisko dwa razy więcej niż powierzchnia ziem utraconych przez Niemcy w wyniku I wojny światowej. Aneksji podległy obszary najbardziej uprzemysłowione i najlepiej rozwinięte rolniczo. Zamieszkiwało je ponad 10 mln ludzi (88% stanowili Polacy, 6% Żydzi, również 6% Niemcy).
Reklama
Aby zunifikować anektowane ziemie z resztą państwa niemieckiego utworzono Okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen) oraz Okręg Poznań (Reichsgau Posen), przemianowany następnie na Kraj Warty (Reichsgau Wartheland).
Ich gauleiterami, partyjnymi zwierzchnikami, zostali Albert Forster oraz Arthur Greiser. Rejencja katowicka została z kolei włączona do Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien), a rejencja ciechanowska i Suwalszczyzna do Prus Wschodnich.
Po inwazji III Rzeszy na ZSRS obszar wcielony powiększył się do ponad 123 000 kilometrów kwadratowych, do Niemiec włączono bowiem nowoutworzony Okręg Białostocki (Bezirk Bialystok).
Powstanie Generalnego Gubernatorstwa
Na mocy dekretu Hitlera z 12 października (wszedł w życie dwa tygodnie później) z pozostałych polskich ziem powstało Generalne Gubernatorstwo (GG). Zajmowało obszar około 95 500 kilometrów kwadratowych, a więc niespełna ¼ przedwojennego terytorium Rzeczpospolitej.
Reklama
Zamieszkiwało je około 12 mln osób. W 80,5% byli to Polacy, w 12,5% Żydzi, w 6,2% Ukraińcy, a w 0,8% Niemcy. Poza tym 770 kilometrów kwadratowych polskiego terytorium w Tatrach oraz na Spiszu i Orawie przekazano władzom słowackim, które wspomogły hitlerowską inwazję.
Obszar Generalnego Gubernatorstwa został podzielony początkowo na cztery dystrykty: krakowski, lubelski, radomski oraz warszawski. W ich skład wchodziło 56 powiatów wiejskich oraz 7 miejskich. Po wybuchu wojny z Sowietami teren GG powiększył się o Dystrykt Galicja. Obejmował on obszar ponad 52 000 kilometrów kwadratowych przedwojennych województw stanisławowskiego i tarnopolskiego oraz części lwowskiego.
Obawiając się buntowniczej postawy mieszkańców Warszawy „stolicą” Generalnego Gubernatorstwa ustanowiono Kraków. To właśnie w grodzie Kraka urzędował generalny gubernator Hans Frank, który już 3 października stwierdził, że „Polska ma być traktowana jak kolonia, a Polacy staną się niewolnikami Wielkiej Rzeszy Niemieckiej”.
Traktowane jak kolonia
Status prawny i międzynarodowy Generalnego Gubernatorstwa nigdy nie został precyzyjnie określony. Jak pisał profesor Czesław Madajczyk w klasycznej już pracy Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce:
Reklama
Powstała Generalna Gubernia nie była tworem państwowym, gdyż władzę zwierzchnią wykonywała Rzesza. Nie była jednocześnie częścią Rzeszy Niemieckiej, jak tereny włączone. Utrzymywała się tymczasem między nimi granica celna, walutowa, dewizowa, policyjna.
Uczony dodawał ponadto, że „prawo wydane przez władze okupacyjne zastąpiło polskie prawo państwowe i administracyjne, prawo pracy i finansowe”. Jedynie przedwojenne prawo cywilne pozostało nadal w znacznej mierze w mocy.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Profesor Andrzej Leon Sowa podkreśla, że „administracja GG miała charakter typowo kolonialny. Tylko jej część centralną i wyższe funkcje w terenie (około 10%) obsadzali Niemcy”.
Cztery lata po wybuchu wojny we władzach cywilnych Generalnego Gubernatorstwa (z wyłączeniem kolei i poczty) pracowało zaledwie 11 000 Niemców. Dla porównania w całym aparacie państwowym GG znalazło zatrudnienie ponad 40 000 Polaków.
Można dodać, za Martinem Winstonem i jego książką Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy, że w 1944 roku na 1512 stanowisk burmistrzów i wójtów wciąż aż 717 (47% wszystkich) obsadzali Polacy. 463, a więc 31%, znajdowało się w rękach Ukraińców. Ponadto, jak zauważa profesor Sowa:
Przeniesienie na Wschód członkowie administracji cywilnej często traktowali jako szykanę. Na ogół byli to zresztą ludzie o miernych kwalifikacjach zawodowych. Także nieobce tej grupie były korupcja, alkoholizm i utrzymywanie stosunków przyjacielskich i seksualnych z Polakami.
Tania siła robocza, żywność i surowce
W krótkiej perspektywie okupant traktował podbite polskie ziemie jako rezerwuar taniej siły roboczej oraz źródło surowców i żywności, którą polscy chłopi musieli dostarczać w ramach obowiązkowych kontyngentów.
Sam Hans Frank w maju 1943 roku zanotował w swoim Dzienniku, że do tego momentu wartość „niepłaconych przez Rzeszę” dostaw surowców z Generalnego Gubernatorstwa miała wynosić aż pół miliarda marek.
Co istotne suma ta nie obejmowała wszystkiego, co Niemcy swobodnie określali jako zdobycz wojenną. Po wygranej wojnie planowano przeprowadzić całkowitą germanizację ziem GG. Dowodzą tego wypowiedzi samego Hitlera.
Po spotkaniu Hansa Franka z brunatnym dyktatorem, do którego doszło w marcu 1943 roku, generalny gubernator relacjonował swoim podwładnym: „Führer jest zdecydowany uczynić z tego kraju w przeciągu 15–20 lat kraj czysto niemiecki. Określenie siedziba narodu polskiego nie będzie odtąd używane w odniesieniu do GG i obszarów przyległych”.
Reklama
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Okupowana Polska w liczbach (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca realia życia Polaków w latach II wojny światowej.
Prawdziwy obraz życia w okupowanej Polsce
Bibliografia
- Brzoza Czesław, Sowa Andrzej L., Historia Polski 1918-1945, Wydawnictwo Literackie 2007.
- Joseph Goebbels, Dzienniki. Tom 2: 1939-1943, Bellona 2021.
- Czesław Grzelak, Henryk Stańczyk, Kampania Polska 1939 roku, Oficyna Wydawnicza RYTM 2008.
- Czesław Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, T.1, Wydawnictwo Naukowe PWN 1970.
- Roger Moorhouse, Pakt diabłów. Sojusz Hitlera i Stalina, Znak Horyzont 2015.
- Roger Moorhouse, Polska 1939. Pierwsi przeciwko Hitlerowi, Znak Horyzont 2019.
