Początki korpusu janczarów sięgają średniowiecza, konkretnie XIV wieku. Doborowa turecka piechota ostateczną strukturę organizacyjną i militarną osiągnęła jednak dopiero w epoce nowożytnej, w połowie XVII stulecia. O tym, jak wyglądały hierarchia i uzbrojenie elitarnych oddziałów osmańskiej armii w tym okresie pisze profesor Marek Wagner w książce pt. Trembowla 1675.
Tureckie siły zbrojne w drugiej połowie XVII wieku obejmowały kilka rodzajów wojsk, które różniły się zasadami finansowania, przynależnością terytorialną czy strukturami dowodzenia. Armia lądowa składała się zasadniczo z dwóch komponentów: wojsk zaciężnych i lokalnych.
Reklama
Liczebność tureckiej armii
Do pierwszej kategorii zaliczano korpus janczarów, sześć zgrupowań jazdy i sześć grup „wojsk technicznych”, a także oddziały pomocnicze. Były one opłacane przez Skarb Państwa i stacjonowały w stolicy lub w okolicach Stambułu.
Do sił prowincjonalnych zaliczano: ugrupowania jazdy sipahijskiej, oddziały lokalne i nadworne, posiłki chłopskie i koczowników – były one częściowo opłacane z funduszy paszów, podległe bejlerbejom (namiestnikom prowincji) i kwaterowały w prowincjach. Główne rodzaje wojsk stanowiły: piechota, jazda, artyleria i służby inżynieryjne, przy sporej liczbie różnych sił pomocniczych.
Liczebność regularnej armii tureckiej w 1670 roku, którą obliczył Rhoads Murphey, przedstawiała się następująco: janczarów – 48 212, jazdy stałej – 14 070, w korpusie artyleryjskim – 8014 ludzi. Ogółem dawało to 70 296 żołnierzy .
Janczarska hierarchia
Janczarzy tworzyli odrębny korpus, który składał się z jeńców wojennych i chrześcijańskich chłopców, zmuszanych do służby wojskowej i przejścia na islam oraz szkolonych w szkołach janczarskich. Organizacja była dość skomplikowana i tworzyła się w ciągu kilku stuleci, by w połowie XVII wieku osiągnąć ostateczną strukturę organizacyjną i militarną.
Korpus janczarów (ocak) obejmował więc trzy zasadnicze ugrupowania – największe zwane cemaat (zgromadzenie), także bölük (dywizję) i seğmen (treserów psów). W ich skład wchodziły: elitarna gwardia sułtańska, korpus synów dygnitarzy i urzędników oraz „zwykła” gwardia władcy. Ponadto występowało zgrupowanie bostanci (ogrodników), które skupiało janczarów odpowiedzialnych za nadzór nad majątkami sułtana i artylerią ulokowaną na terenie jego pałacu.
Na czele korpusu stał janczar aga (yeniceri agasi). Był on absolwentem jednej ze szkół pałacowych i weteranem korpusu wybranym przez sułtana i podległym jego rozkazom pomimo wpływów wielkiego wezyra. Aga dysponował własną radą przyboczną (divan), złożoną z dowódców poszczególnych oddziałów janczarów i szefa „żandarmerii”.
Reklama
Dowodził korpusem jedynie w obecności sułtana, a w pozostałych przypadkach podlegał seraskierowi jako jego zastępca. W czasie pokoju janczar aga odgrywał znaczącą rolę polityczną i wojskową w ówczesnych elitach osmańskich.
Struktura formacji janczarskich
Podstawową jednostką organizacyjną była orta, licząca początkowo około 50 żołnierzy, a od XVI wieku już około 100 ludzi (odpowiadając sile kompanii). Na jej czele stał oficer dowodzący pododdziałem, któremu podlegało sześciu oficerów niższych stopniem i kilkunastu podoficerów oraz pisarz i imam.
W sumie korpus janczarów dzielił się na 196 ort, w tym 101 należących do cemaat, 61–62 do bölük i 33–34 do sekban, które różniły się tradycjami i pochodzeniem, zadaniami militarnymi i osobami dowódców.
1. Orty cemaat – były to pododdziały gwardii sułtańskiej i dowodzone przez wysokich urzędników państwa, o dawnych tradycjach wojskowych czy wywodzące się z sułtańskiego okręgu łowieckiego.
Reklama
2. Orty bölük – złożone z pododdziałów gwardii sułtańskiej, wartowników i strażników pałacowych, ponadto dowódcy żandarmerii i „dyrektora” szkolenia janczarów. Oprócz zadań wojskowych wypełniały one także zadania policyjne w czasie pokoju i w latach wojennych.
3. Orty sekban – obejmujące pododdziały „sekretarzy” i urzędników państwa, które zazwyczaj kontrolowały wybrzeże Morza Czarnego i Bosforu.
Kadra oficerska
Struktura tureckiej kadry oficerskiej była skomplikowana, dowódcy dwóch pierwszych ugrupowań należeli do oficerów „sztabowych” i jednocześnie byli adiutantami agi. Obok niego służyli: dowódca wojsk garnizonowych, główny imam, delegat szeregowców janczarów, delegat janczar agi w Wysokiej Porcie, szef szkoleń wojskowych i nadzorca więzień.
Ponadto funkcjonował korpus administracyjny na czele z (cywilnym) sekretarzem janczarów. Za musztrę i popisy odpowiadał żołnierz-weteran. Wśród wyższych oficerów byli szefowie werbunku i szkoleń w prowincjach europejskich i azjatyckich oraz na półwyspie Gallipoli. Z czasem ów korpus administracyjny został znacznie rozbudowany.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Hierarchia oficerska odzwierciedlała dawne tradycje „kuchenne” Osmanów – pułkownik (çorbaci) to „gotujący zupę”, a jego asystenci – major i kapitan – to „główni kucharze”, podlegali im „kucharze” – czyli młodsi oficerowie i podoficerowie. Istniał również stopień chorążego (tradycje wojskowe), a także sierżanta (dawny posłaniec).
Ponadto występowali szefowie koszarów, kwatermistrzowie oraz imamowie. Najniżej w hierarchii wojskowej stał sakabaşi (przydzielający wodę). Między oficerami i szeregowcami było sporo stopni i funkcji wojskowych, różniących się od rozwiązań w armiach europejskich.
Reklama
Trzy kategorie szeregowych janczarów
Grupa szeregowców janczarów dzieliła się na trzy kategorie – najniżej byli „uczestnicy kampanii”, dalej wybierani z powodu zasług bojowych „weterani” i „opiekunowie”, którzy nie musieli uczestniczyć w walkach, ale mogli zajmować się handlem lub rzemiosłem.
Historycy wojskowości osmańskiej zaliczają tutaj również ludzi zajmujących się posługą religijną (kapłanów i derwiszy), służbę pomocniczą (kucharzy, nosiwodów) oraz orkiestrę wojskową (konduktora, klarnecistę i kotlarza).
Korpus janczarów dysponował odrębnym systemem emblematów czy flag; jego główny sztandar był wykonany z białego jedwabiu i zawierał religijną inskrypcję, był też bardzo chroniony podczas bitew. Poszczególne formacje i orty miały własne chorągwie.
Umieszczano na nich: półksiężyce, gwiazdy, słońce, elementy militarne (m.in. miecze, szable) lub geometryczne. Ponadto jako symboli władzy oficerskiej używano buńczuków – drzewców zakończonych grotem, kulą lub półksiężycem, zwykle zdobionych włosiem z ogonów końskich.
Reklama
Ubiór janczarów
Tradycyjnym symbolem korpusu janczarów był duży miedziany kocioł (kazan), przeznaczony do gotowania posiłków dla żołnierzy orty. Przyrządzano w nim racje pilawu z masłem, spożywane przez janczarów, którzy gromadzili się w milczeniu i z szacunkiem wokół naczynia. Dawał on także azyl, a jego przewrócenie oznaczało bunt. Podczas walki był miejscem zbiórki orty, w przypadku jego utraty cały pododdział tracił uznanie u innych janczarów.
Ubiór janczarów był wykonany z wełny, ze skóry oraz z płótna, a jego głównym elementem była tradycyjna czapka – börk. Na jej przedzie znajdowała się specjalna oznaka w postaci drewnianej łyżki, nawiązująca do dawnej tradycji kucharskiej. Natomiast z tyłu spływał na kark biały płat tkaniny, zawiązywany w warunkach bojowych na biodrach.
Każdy żołnierz nosił koszulę i kurtkę przed kolana, przepasaną pasem, ponadto bufiaste spodnie i skórzane buty. Kurtki oficerskie były różnokolorowe i obszywane futrem, buty zaś wykonane z czerwonej lub żółtej skóry. Pasy i szarfy w różnych kolorach symbolizowały ich przynależność do różnych oddziałów janczarskich.
Niekiedy oficerowie oraz podoficerowie nosili płaszcze i zamiast czapek kolorowe podoficerowie nosili płaszcze i zamiast czapek kolorowe turbany. Na nich mocowano niewielkie pióropusze, które zwykle oznaczały stopnie wojskowe oraz zasługi. Jedynym wyjątkiem był oddział bostanci (ogrodników), którzy mieli czapki i turbany, kurtki i płaszcze, i tradycyjnie w kolorze czerwonym oraz żółte skórzane buty. Janczarzy dysponowali odrębnymi strojami służbowymi, roboczymi i defiladowymi.
Reklama
Uzbrojenie żołnierzy korpusu janczarów
Podstawową bronią żołnierzy korpusu janczarów był gładkolufowy muszkiet z zamkiem lontowym, a w końcowych latach XVII wieku również skałkowym. Uzbrojenie stanowiły także: pistolety z zamkiem skałkowym (od lat siedemdziesiątych XVII wieku), szable tureckie oraz zestawy broni drzewcowej. Muszkieter posiadał także: kieszeń na kule, róg z prochem, mały toporek i długi nóż.
Używano łuków i jataganów oraz różnego rodzaju berdyszy i toporów bojowych. Janczarzy dawno porzucili uzbrojenie ochronne (pancerze płytowe i kolcze), chociaż oddziały szturmowe używały ich jeszcze w XVII–XVIII wieku, uczestnicząc w oblężeniach.
W tych walkach niektóre orty janczarów były uzbrajane w ciężkie „muszkiety okopowe” o dużym kalibrze i sporym zasięgu, oraz w tzw. pluteje, czyli drewniane tarcze oblężnicze chroniące nacierających żołnierzy. Podczas obozowania każda orta janczarska posiadała odrębny namiot (oda) z emblematami pododdziału.
Janczarska taktyka
Taktyka janczarów polegała na formowaniu zgrupowania w centrum szyku zaraz za artylerią, na skrzydłach zaś ustawiano kawalerię. Jazda próbowała szarżami przełamać szyki przeciwnika, po czym do walki wchodziły orty janczarskie. Po rozpoczęciu ognia muszkietowego (nie salwami, ale rozproszonego) atakowano oddziały wroga klinem, przy ogłuszającej muzyce, dążąc do starcia na broń białą.
Reklama
W walce oblężniczej janczarzy wychodzili z okopów – w nocy przy światłach rac i „sztucznych ogni” – i nacierali na wybrane odcinki fortyfikacji. Używano większych oddziałów szturmowych (po 30–100 janczarów), które dzielono na mniejsze grupy (po pięciu ludzi).
Te składały się najczęściej z: dwóch muszkieterów, grenadiera, łucznika oraz miecznika. Skład grup zmieniał się w zależności od zadań taktycznych – tak było np. podczas oblężenia Wiednia w 1683 roku.
Źródło
Artykuł stanowi fragment książki Marka Wagnera pt. Trembowla 1675. Ukazała się ona w 2023 roku nakładem wydawnictwa Bellona.
