Ogień grecki. Najgroźniejsza broń średniowiecza?

Lwy ziały ogniem ze swoich wnętrzności. Żołnierze piechoty uwalniali fale rozszalałych płomieni z wykorzystaniem ręcznych miotaczy. Tej pożogi nie była w stanie ugasić woda i nie mógł jej się przeciwstawić żaden przeciwnik. Średniowiecze nie znało broni budzącej większy postrach i fascynację.

Wedle tradycji wynalazcą ognia greckiego – a więc palnej i trudnej do ugaszenia mieszanki, którą można było miotać w kierunku wroga – był architekt i inżynier imieniem Kallinikos.

Reklama

Jak podaje w swojej książce Bizancjum. Niezwykłe dziedzictwo średniowiecznego imperium Judith Herrin miał on zaprezentować piekielnie (i to dosłownie) skuteczną broń niedługo przed tym, jak w roku 674 Arabowie przystąpili do drugiego oblężenia Konstantynopola.

Mieszanka ropy naftowej i…

Dokładny skład substancji wykorzystywanej przez Bizantyjczyków pozostaje dla nas tajemnicą. Jak pisze Herrin, prawdopodobnie sporządzano ją:

(…) z ropy naftowej pozyskiwanej ze złóż na Krymie, wymieszanej z żywicą, ale dokładne proporcje (…) do dziś nie zostały poznane. Tak czy owak, pewna kombinacja substancji stworzyła najpotężniejszą broń w bizantyjskim arsenale wojskowym, którą można było obrzucać nieprzyjacielskie statki, siejąc strach i zniszczenie.

Nie zachowały się również żadne dokładne przekazy na temat tego, jak wyglądał mechanizm wykorzystywany do tłoczenia łatwopalnej cieczy. Jeżeli zaś chodzi o sposób bojowego użycia ognia greckiego, to tak opisuje go John Haldon w książce Wojny Bizancjum. Strategia, taktyka, kampanie:

Był on wyrzucany z rur zamontowanych na dziobach lub na śródokręciu większych jednostek cesarskiej floty. Wydaje się, że był skuteczny w razie faktycznego użycia, ale doskonale sprawdzał się też jako straszak.

Ręczne miotacze ognia greckiego

Ogień grecki wykorzystywano zresztą nie tylko w czasie bitew morskich czy odpierania szturmów na Konstantynopol. Haldon podaje, że już na początku X stulecia Bizantyńczycy opracowali także:

(…) ręczne miotacze do użycia na lądzie, obrazowo opisane w jednej z arabskich relacji. Wystrzeliwanie było prawdopodobnie równie niebezpieczne dla Bizantyńczyków, jak sam ogień grecki dla ich wrogów, szczegóły zaś pozostają niejasne.

Reklama

Z napisanego przez cesarza Leona na przełomie VIII i IX stulecia traktatu Tactica wiemy zaś, że obsługa tak zwanych syfonów, jak nazywano plującą ogniem broń montowaną na okrętach, była chroniona przez żelazne osłony. Ogniste strumienie z kolei „wypływały z hukiem przetaczającego się grzmotu”.

Lepiej utonąć niż spłonąć żywcem

Wszystko to sprawiało, że broń wzbudzała prawdziwy postrach. Żyjący na przełomie VIII i IX wieku bizantyjski kronikarz Teofan Wyznawca pisał, że wrogowie „drżeli ze strachu, widząc, jak silny był płynny ogień”.

Na własne oczy przekonał się o tym Liutprand z Cremony, który był świadkiem oblężenia Konstantynopola przez Rusów w 941 roku. Według jego relacji:

Grecy zaczęli miotać ogień na wszystkie strony; a Rusini, widząc płomienie, rzucali się w pośpiechu ze swych statków, woląc utonąć w wodzie, niż spłonąć żywcem w ogniu.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

Inny z zachowanych opisów wykorzystania ognia greckiego wyszedł spod pióra bizantyńskiej historyczki Anny Komneny, prywatnie córki cesarza Aleksego I. Opisując przygotowania floty swojego ojca do walki z Pizańczykami zanotowała, że władca:

(…) poleciał umieścić na dziobie każdego statku żelazne lub brązowe głowy lwów czy innych zwierząt lądowych z otwartymi paszczami. Ponadto kazał je pozłocić, tak że sam ich widok wzbudzał strach.

Reklama

Według dalszego rozkazu ogień miotany na nieprzyjaciela z rur miał przechodzić przez te paszcze, tak żeby się wydawało, iż to lwy i inne podobne zwierzęta zieją ogniem ze swych wnętrzności.

„Z miejsca zapalił trzy potężne statki”

Bitwa morska do której doszło nieopodal Rodos wiosną 1099 roku, miała wyglądać następująco:

Tymczasem flota rzymska nie podjęła walki z Pizańczykami w należytym szyku bojowym; napadła na nich ostro i bez ładu. Sam Landulf [który dowodził flotą – RK] pierwszy zbliżył do statków pizańskich, strzelił pociskiem ogniowym, lecz niecelnie. Osiągnął jedynie to, że pocisk rozleciał się.

Komes Elemon — tak się nazywał – zuchwale zaatakował ogromny statek od rufy, lecz zaczepił o spód steru i nie mógł od niego szybko odpłynąć.

Dostałby się do niewoli, gdyby natychmiast nie rzucił się do przygotowanej amunicji, nie raził wroga pociskiem ogniowym i nie trafił w cel. Potem żywo zawrócił swój statek i z miejsca zapalił trzy potężne statki barbarzyńców. (…)

Barbarzyńcy, po części przerażeni miotanym ogniem (nie przywykli oni bowiem do tego rodzaju pocisków, ani do ognia, który zgodnie z prawem natury unosi się do góry; a tu szedł tak, jak chciał miotacz — na dół i w różne strony), częściowo zaś wystraszeni burzą morską, postanowili zawrócić do ucieczki.

Eksperyment profesora Haldena

W tym starciu ogień grecki w znacznym stopniu przechylił szalę zwycięstwa na stronę Bizantyńczyków. Stało się tak nie pierwszy i nie ostatni raz. O skuteczności broni może również świadczyć eksperyment przygotowany kilkanaście lat temu przez cytowanego tutaj Johna Haldona.

Profesor z Princeton podjął się zrekonstruowania syfonu oraz przygotowania łatwopalnej cieczy. W trakcie przeprowadzonej wtedy próby płonąca maź została wystrzelona na około 15 metrów i w ekspresowym tempie strawiła drewnianą łódź, która była celem ataku.

Biorąc pod uwagę kluczowe znacznie jakie miał ogień grecki dla Bizantyjczyków nie powinno dziwić, że już w X wieku cesarz Konstantyn VII zaliczył go do tajemnic państwowych. Na niewiele się to jednak zdało. Swoich wersji tego wynalazku z czasem dorobili się Arabowie, Rusowie, a nawet Chińczycy. Tym dziwniejsze, że żadna z receptur nie przetrwała próby czasu…

Przeczytaj również o tym czy w średniowieczu ludzie naprawdę wierzyli w to, że Ziemia jest płaska

Reklama

Bibliografia

1. Alexander Gillespie, A History of the Laws of War, Volume 3, The Customs and Laws of War with Regards to Arms Control, Hart Publishing 2011.
2. John Haldon, Wojny Bizancjum. Strategia, taktyka, kampanie, Rebis 2019.
3. John Haldon, David Nicole, Stephen Turnbull, Upadek Konstantynopola, Bellona 2009.
4. Judith Herrin, Bizancjum. Niezwykłe dziedzictwo średniowiecznego imperium, Rebis 2009.
5. Anna Komnena, Aleksjada, z języka greckiego przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Oktawiusz Jurewicz, t. 2, Wrocław 1972.