Alianckie dywizje prące latem 1945 roku na wschód i spychające przy pomocy Polaków Armie Czerwoną aż za linię Curzona? Właśnie takie plany snuł premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Przygotowywana w ścisłej tajemnicy operacja miała nosić kryptonim „Unthinkable”.
Operacja „Unthinkable”, opatrzona datą 22 maja 1945 roku i utajniona do roku 1998, była scenariuszem wojny z Rosją nakreślonym przez brytyjskich sztabowców z sekcji Planowania Połączonych Sztabów.
Reklama
Plan awaryjny
Nie jest jasne, kiedy Churchill polecił swoim ekspertom jego opracowanie, ale musiało to nastąpić nie później niż w kwietniu 1945 roku. Najwyraźniej Churchill dopuszczał możliwość wybuchu wojny lub jakiegoś konfliktu z ZSRR jeszcze przed ostatecznym pokonaniem nazistowskich Niemiec przez koalicję sowiecko-aliancką.
Należy zwrócić uwagę, że operacja „Unthinkable” poprzedziła próby pierwszej bomby atomowej przeprowadzone w lipcu 1945 roku, była zatem studium wykonalności, a jednocześnie planem awaryjnym – przypuszczalnie ostatnim tego rodzaju – konwencjonalnej wojny światowej, w odróżnieniu od wojny jądrowej.
Operacja „Unthinkable” została przygotowana podczas załamania się stosunków brytyjsko-sowieckich. W okresie pojałtańskim Sowieci, Brytyjczycy i Amerykanie prowadzili przeciągające się rozmowy w sprawie utworzenia nowego polskiego rządu. Aliancka inwazja i okupacja Niemiec były w pełnym toku, ale po „incydencie berneńskim” Moskwa zaczęła podejrzewać, że zachodni sojusznicy mogą podpisać rozejm z niemieckimi wojskami we Włoszech oraz innych krajach, aby ułatwić im przegrupowanie sił na froncie sowiecko-niemieckim.
Co zrobią Amerykanie?
Churchill był sfrustrowany tym, że Ameryka odmówiła użycia wojsk alianckich, które znajdowały się na miejscu, do wymuszenia na Stalinie kolejnych ustępstw politycznych. Marszałek Tito ograniczał brytyjskie wpływy w Jugosławii, a greccy komuniści domagali się władzy w kraju, który miał kluczowe znaczenie dla strategicznej pozycji Wielkiej Brytanii w rejonie Morza Śródziemnego.
Jednak głównymi czynnikami, które mogły wywrzeć wpływ na przyszłe stosunki brytyjsko-amerykańskie i sowiecko-amerykańskie, były śmierć Roosevelta w kwietniu 1945 roku oraz zaprzysiężenie Harry’ego S. Trumana na nowego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Oprócz tego nie było jasne, co się stanie, gdy Stany Zjednoczone przegrupują siły, aby pokonać Japonię po zwycięstwie aliantów w Europie.
„Lękam się strasznych rzeczy”
Ówczesny nastrój Churchilla dobrze oddają słowa, które skierował do swojego ministra spraw zagranicznych, Anthony’ego Edena, na początku maja 1945 roku:
Reklama
Lękam się strasznych rzeczy, które mogą nastąpić, gdy Rosjanie będą się posuwać w głąb Niemiec, ku Łabie. Planowane wycofanie wojsk Stanów Zjednoczonych z linii okupacyjnych uzgodnionych z Rosjanami […] będzie oznaczać, że fala rosyjskiej dominacji przetoczy się 200 km dalej, na froncie długości 480–650 km.
To […] wydarzenie […] byłoby jednym z najbardziej ponurych w historii. […] Polska zostałaby całkowicie otoczona, pogrzebana między obszarami objętymi rosyjską okupacją. […] pod kontrolą Rosji znalazłyby się państwa bałtyckie, Niemcy aż po linię okupacyjną, Czechosłowacja, znaczna część Austrii, cała Jugosławia, Węgry, Rumunia i Bułgaria, aż po balansującą na krawędzi Grecję. Znalazłyby się w niej wszystkie wielkie stolice środkowej Europy. […]
Byłoby to wydarzenie bezprecedensowe w dziejach kontynentu. […] Wszystkie te sprawy można załatwić jedynie przed wycofaniem wojsk Stanów Zjednoczonych z Europy. Jeśli nie zrobimy tego przed ich wycofaniem, […] nie będzie żadnych widoków na ich zadowalające rozwiązanie i bardzo mało środków do zapobieżenia trzeciej wojnie światowej.
W największej tajemnicy
Z wyjątkiem książki Jonathana Walkera Operation „Unthinkable” (Operacja „Niemożliwa”) sprawa ta była rzadko podejmowana przez historyków. Nie wspomina się o niej w oficjalnej ośmiotomowej biografii Churchilla pióra Martina Gilberta. Zdaniem brytyjskiego historyka Davida Dilksa jest to dokument czysto teoretyczny. Inny specjalista od Churchilla, David Reynolds, uważa, że plan operacji stanowi dowód, iż po trudach trwającej pięć lat wojny Churchill był psychicznie i fizycznie wyczerpany.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Operacja „Unthinkable” powstawała w największej tajemnicy. Nie konsultowano jej z oficerami sztabowymi z innych ministerstw. Sam plan i dokumenty z nim związane można znaleźć w Archiwum Krajowym Wielkiej Brytanii. Pismo przewodnie, sporządzone na papierze urzędowym Ministerstwa Obrony, nosi tytuł „Rosyjskie zagrożenie dla zachodniej cywilizacji”.
Politycznym celem operacji miało być „narzucenie Rosji woli Stanów Zjednoczonych i Imperium Brytyjskiego”. W dokumencie podkreślono, że nawet gdyby „wola” dwóch mocarstw ograniczyła się do „uczciwego układu w sprawie Polski”, nie wykluczałoby to militarnej gotowości do wojny z Rosją: „Szybki sukces mógłby skłonić Rosjan do podporządkowania się naszej woli, […] z drugiej strony mógłby nie przynieść takiego skutku. Decyzja należałaby do Rosjan. Gdyby chcieli wojny totalnej, bylibyśmy na nią gotowi”.
Reklama
Cztery główne przesłanki
Sztabowcy podkreślili, że operacja „Unthinkable” opiera się na następujących przesłankach. Po pierwsze, operacja przeciwko Rosji uzyska poparcie brytyjskiej i amerykańskiej opinii publicznej, morale wojsk alianckich będzie więc wysokie. Po drugie, zostaną wsparci przez żołnierzy polskich sił zbrojnych wchodzących w skład armii alianckich.
Po trzecie, Rosja, zachowująca neutralność podczas wojny na Dalekim Wschodzie, sprzymierzy się z Japonią. Po czwarte, konflikt rozpocznie się 1 lipca 1945 roku.
Scenariusz naszkicowany w operacji „Unthinkable” liczy zaledwie kilka stron, ale dokument wraz z obszernymi dodatkami zawiera dużo szczegółowych informacji na temat sił nieprzyjaciela oraz ich kondycji, nie tylko w Europie, ale także na całym świecie. ZSRR miały zostać pokonane – podobnie jak zakładał Hitler – przez zajęcie „metropolitalnej Rosji” oraz „rozgromienie wojsk rosyjskich w polu”.
Dokument został podpisany przez kapitana Guya Granthama (szefa Wydziału Planowania brytyjskiej Admiralicji), brygadiera Geoffreya Thompsona (szefa Sekcji Planowania w Ministerstwie Wojny) i komandora sił powietrznych Waltera Lloyda Dawsona (szefa Planowania Sztabu Sił Powietrznych), którzy doszli do następujących wniosków:
Reklama
a) Jeśli chcą rozpocząć wojnę z Rosją, muszą być przygotowani na wojnę totalną, która będzie długotrwała i kosztowna.
b) Przewaga wojsk lądowych wroga czyni bardzo wątpliwe osiągnięcie ograniczonego szybkiego zwycięstwa, nawet gdyby na podstawie oceny politycznej uznano, że wystarczy ono do zrealizowania ich celu politycznego.
Krytyczny marszałek Alan Brooke
Dwudziestego czwartego maja sztabowcy z Sekcji Planowania Połączonych Sztabów odbyli spotkanie z brytyjskimi szefami sztabów i przekazali im kopię dokumentu. Tego wieczoru przewodniczący Komitetu Szefów Sztabów, marszałek polny sir Alan Brooke, zapisał w swoim dzienniku:
Z uwagą przestudiowałem raport sztabowców poświęcony możliwości uderzenia na Rosję, gdyby w przyszłości wystąpiły trudności w rozmowach. Polecono, abyśmy pogłębili tę analizę. Sam pomysł jest oczywiście fantastyczny, a szanse na powodzenie – zerowe. Nie ma wątpliwości, że od tej pory Rosja będzie wszechmocna w Europie.
Trzydziestego pierwszego maja, kiedy brytyjscy szefowie sztabów omówili operację „Unthinkable” z Połączonymi Sztabami, Brooke zanotował w dzienniku: „Jesteśmy bardziej niż kiedykolwiek przekonani, że jest to zadanie niewykonalne”.
Churchill zwrócił się do szefów sztabów z prośbą o uzupełnienie dokumentu Operacja „Unthinkable” o analizę „możliwości wywarcia nacisku na Rosję za pomocą groźby użycia siły lub jej faktycznego za-stosowania”. Odpowiedź nadeszła 8 czerwca wraz ze zwięzłą notatką przedstawiającą bilans sił. Generał Hastings Ismay, doradca wojskowy Churchilla, który przekazał raport premierowi, zanotował, iż szefowie mieli poczucie, że „im mniej o tym napiszą, tym lepiej”.
Reklama
Miażdżąca przewaga Armii Czerwonej
Kluczową informacją z raportu szefów sztabów było to, że Sowieci mają 264 dywizje, w tym 36 dywizji pancernych, zachodni alianci zaś jedynie 103, w tym ledwie 23 pancerne. Szefowie sztabów zakończyli raport konkluzją:
Względna siła wojsk lądowych wskazuje, że nie jesteśmy przygotowani do przeprowadzenia uderzenia, które pozwoliłoby na osiągnięcie błyskawicznego zwycięstwa. […] gdyby konflikt się rozpoczął, osiągnięcie szybkiego, ograniczonego zwycięstwa przekraczałoby nasze możliwości, dlatego musielibyśmy prowadzić długą i trudną wojnę. Szanse stałyby się nikłe, gdyby znużeni i zobojętniali Amerykanie zaczęli się dystansować, odciągani koniecznością wojny na Pacyfiku.
Churchill nie dał za wygraną i odpowiedział na raport szefów sztabu prośbą, aby ludzie z Sekcji Planowania Połączonych Sztabów sprawdzili, czy Wielka Brytania zdołałaby powstrzymać rosyjską ekspansję, gdyby Amerykanie wycofali się w rejon Pacyfiku.
W notatce sporządzonej w imieniu Churchilla, opatrzonej datą 9/10 czerwca, czytamy: „Mamy nadzieję, że pozostawienie kryptonimu UNTHINKABLE zasugeruje sztabowcom, iż chodzi o zbadanie czysto hipotetycznej możliwości”. Sztabowcy z Sekcji Planowania Połączonych Sztabów wykazali więcej optymizmu w przypadku wojny obronnej z Sowietami niż wojny ofensywnej.
Reklama
„Rosjanie mogliby poważnie zaszkodzić bezpieczeństwu kraju”
Chociaż wojska sowieckie dotarłyby do wybrzeża Morza Północnego i Atlantyku, Rosjanie nie dysponowali silną flotą zdolną za grozić połączeniom morskim Wielkiej Brytanii, nie wspominając o udanej inwazji na Wyspy Brytyjskie.
Sowieckie siły powietrzne były przystosowane do udzielania taktycznego wsparcia operacjom lądowym, nie zaś do strategicznego bombardowania obiektów przemysłowych i miast, RAF powinien więc odeprzeć rosyjskie ataki lotnicze na Wielką Brytanię.
Sowieci mogliby zaatakować Anglię jedynie rakietami i samolotami bezzałogowymi (jak Niemcy, którzy w latach 1944–1945 używali w tym celu rakiet V1 i V2). Analitycy od planowania konkludowali:
W początkowej fazie konfliktu Rosjanie mogliby poważnie zaszkodzić bezpieczeństwu kraju, używając jedynie rakiet i innych nowych rodzajów broni. Inwazja lub większy atak na nasze szlaki komunikacyjne mogłyby zostać podjęte dopiero po kilkuletnich przygotowaniach.
Reklama
W połowie lipca, gdy wspomniany dokument był gotowy, w Wielkiej Brytanii rozpisano wybory powszechne i Churchill stanął na progu historycznej przegranej z laburzystami. Liczenie głosów się przeciągało, bo czekano na głosy brytyjskiego personelu wojskowego odbywającego służbę za granicą.
Dzięki opóźnieniu Churchill w drugiej połowie lipca mógł wziąć udział pierwszej części konferencji w Poczdamie. Kiedy Truman przekazał mu nowinę o udanej próbie z bombą atomową, jego zainteresowanie wykonalnością operacji „Unthinkable” odżyło, jednak odejście z urzędu oznaczało, iż dalsze prace nad nią zostaną wstrzymane.
Czy Sowieci chcieli uderzyć na Europę Zachodnią?
Chociaż plan operacji „Unthinkable” trafił do archiwum, w okresie powojennym nastąpiło gwałtowne nasilenie przygotowań Zachodu do wojny z Rosją, kiedy Wielka Koalicja się rozpadła i nastała zimna wojna. Dokumenty związane z operacją „Unthinkable” rodzą dwa pytania.
Po pierwsze: czy w 1945 roku Armia Czerwona szykowała się lub planowała ofensywę, w której wyniku jej wojska mogłyby stanąć na granicy Atlantyku i Morza Północnego? Odpowiedź brzmi nie, bo 23 czerwca 1945 roku ZSRR uchwalił ustawę o demobilizacji sił lądowych i floty.
Reklama
Demobilizacja rozpoczęła się 5 lipca i zakończyła w 1948 roku. Liczebność sił lądowych i morskich zmalała z jedenastu milionów do niecałych trzech. Rozwiązano Państwowy Komitet Obrony ZSRR i Najwyższe Naczelne Dowództwo (Stawkę) utworzone w lipcu 1941 roku.
Liczba okręgów wojskowych zmniejszyła się z trzydziestu trzech do dwudziestu jeden. Znacznemu ograniczeniu uległa także liczba żołnierzy w Niemczech Wschodnich, Polsce i Rumunii.
We wrześniu 1945 roku wojska sowieckie wycofały się z północnej Norwegii, w listopadzie z Czechosłowacji, w kwietniu 1946 roku z duńskiego Bornholmu, a w grudniu 1947 roku z Bułgarii. Głównym zadaniem Armii Czerwonej w sowieckim planie obrony z 1947 roku nie były wojenne działania ofensywne, ale zabezpieczenie granic ZSRR. Dopiero w 1949 roku, gdy powstało NATO, Związek Radziecki rozpoczął przyspieszony program remilitaryzacji.
Czy Stalin wiedział o pomyśle Churchilla?
Drugie pytanie brzmi, czy dowództwo sowieckie wiedziało o brytyjskich planach wojny z ZSRR. Odpowiedź na to pytanie jest twierdząca. Pierwsza informacja o operacji „Unthinkable” dotarła do Moskwy 18 maja 1945 roku, opatrzona nietypowym dopiskiem „niezwykle pilne”, który oznaczał, że wiadomość jest bardzo ważna i wymaga natychmiastowego dostarczenia do adresata.
Reklama
Informacja pochodziła od działającego w Londynie agenta X, którego tożsamość pozostaje utajniona, donoszącego, że na polecenie Churchilla sztabowcy opracowują plan niespodziewanego ataku Brytyjczyków i Amerykanów na wojska sowieckie w Niemczech. Agent X zawiadamiał, że Sekcja Planowania Połączonych Sztabów rozpoczęła prace nad operacją 15 maja.
Tego dnia, podczas spotkania ze sztabowcami, generał brygady Thompson oznajmił, że przygotowania mają przebiegać w całkowitej tajemnicy i że Churchill chciał dać nauczkę Stalinowi, „spychając Rosjan na wschód od linii Curzona, aby następnie zawrzeć pokój”.
Agent X informował, że operacja „Unthinkable” ma polegać na niespodziewanym ataku dwóch grup armijnych – jednej z północy Niemiec, drugiej z rejonu Lipska – w kierunku środkowej Polski. Uderzeniu sił lądowych miały towarzyszyć zmasowane naloty na główne obiekty komunikacyjne i najważniejsze mosty kolejowe na rzekach.
Po nich miało nastąpić uderzenie na południe od osi Linz–Wiedeń. Rozważano możliwość wysłania sił specjalnych w rejon Morza Czarnego, zbombardowania kaukaskich rafinerii naftowych oraz morskich i powietrznych operacji przeciwko Leningradowi.
Zapowiedź powojennych problemów
Raport na temat operacji „Unthinkable” złożył Stalinowi i Mołotowowi dowódca sowieckiego wywiadu wojskowego, generał broni I.I. Iljiczow. Reakcja sowieckiego przywództwa jest nieznana, ale 29 maja Stalin i jego szef sztabu, generał A.I. Antonow, podpisali rozkaz reorganizacji 1. Frontu Białoruskiego i ustanowienia 10 czerwca Grupy Okupacyjnych Wojsk Sowieckich w Niemczech, z marszałkiem G.K. Żukowem jako głównodowodzącym.
Dziewiątego lipca 1945 roku Państwowy Komitet Obrony ZSRR wydał dekret o uzbrojeniu i mechanizacji Armii Czerwonej, który dawał pierwszeństwo wzmacnianiu wojsk na kierunku zachodnim 8 . Takie środki ostrożności były całkowicie zrozumiałe.
Reklama
Z powodu ogromnych ofiar Armii Czerwonej i ludzi sowieckich poniesionych w celu pokonania nazistowskich Niemiec operacja „Unthinkable” okazała się przykrym epizodem w dziejach Wielkiej Koalicji.
Chociaż nie przekreśliła pozytywnych kart jej historii, rzuciła cień na Wielką Koalicję, która niedawno po tytanicznych zmaganiach pokonała Hitlera. Stała się również zapowiedzią powojennych problemów i sposobu myślenia, który miał zdominować Wielką Koalicję, znajdując wyraz w nawoływaniu Churchilla do zimnej wojny z jego dawnym towarzyszem broni, Józefem Stalinem.
Źródło
Artykuł stanowi fragment książki Geoffreya Robertsa pt. Churchill i Stalin. Toksyczni bracia. Ukazała się ona w Polsce nakładem wydawnictwa Bellona.
Prawda o burzliwych relacjach Churchilla i Stalina
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
9 komentarzy