Za twórcę pierwszej Siczy Zaporoskiej przyjęło się uważać Dymitra Bajdę Wiśniowieckiego. Starosta czerkieski i słynny awanturnik, który wspólnie z Kozakami wyprawiał się na Turcję miał ją zbudować już w latach 50. XVI wieku. Czy jednak wzniesiona przez niego twierdza naprawdę zasługuje na to miano?
Historia Kozaczyzny sięga XV wieku. Początkowo na ziemie położone nad dolnym Dnieprem ciągnęli głównie awanturnicy wywodzący się ze stanu szlacheckiego. Z czasem jednak szeregi Kozaków zaczęli zasilać przeważnie chłopi uciekający przed powinnościami pańszczyźnianymi oraz inni przedstawiciele niższych warstw społeczeństwa.
Reklama
Stolica niepokornej Kozaczyzny
Jak podkreśla Jacek Komuda w książce pt. Sztuka wojenna Kozaków zaporoskich „najważniejszą rolę w organizacji Kozaków nierejestrowych odgrywała Sicz Zaporoska znajdująca się za porohami, na dnieprowym Niżu”. Dalej autor wyjaśnia, że:
Sicz była warownym obozem, w którym mieściły się najważniejsze budynki, kancelaria, skarbnica i zbrojownia Kozaków. Była to stolica niepokornej Kozaczyzny, trudno dostępna zarówno dla wojsk polskich, jak i Tatarów.
Prawdziwa sicz czy gródek zawadiaki?
W wieku XVI i pierwszej połowie XVII na wyspach oraz obu brzegach Dniepru Zaporożcy wznieśli kilka siczy. W literaturze powszechnie przyjęło się, że budowniczym pierwszej z nich był kniaź Dymitr Bajda Wiśniowiecki. Miała ona powstać w 1553 lub 1556 roku na Chortycy. Zgodnie z tym, co pisze Jacek Komuda:
Wiadomo, że twierdza ta była otoczona kamiennymi i ziemnymi wałami, a także palisadą. Kłopot jednak w tym, iż nie ma pewności, czy warowny obóz Bajdy był tak naprawdę siczą, w której mieściły się pierwsze urzędy i kurenie Kozaków, czy też po prostu pogranicznym gródkiem hultaja starosty, a konkretnie jego bazą do urządzania wypraw przeciwko Turkom, Tatarom i Mołdawianom.
Reklama
Umocnienia na Chorytycy przetrwały tylko do 1557 roku, kiedy to zostały zniszczone przez Tatarów. W tej sytuacji Wiśniowiecki wybudował nowy obóz na Wyspie Klasztornej. Jednak i on przetrwał zaledwie kilka lat.
W 1563 roku słynny awanturnik został bowiem podstępem pojmany przez hospodara wołoskiego i przekazany Turkom. Sułtan Sulejman Wspaniały, mszcząc się za liczne wyprawy łupieżcze urządzone przez kniazia wspólnie z Kozakami, skazał go na długą i bolesną śmierć.
Według autora książki Sztuka wojenna Kozaków zaporoskich:
O tym, iż warowny obóz na Chortycy nie był prawdziwą kozacką siczą w pełnym tego słowa znaczeniu świadczy fakt, iż po opuszczeniu rzekomej siczy na Wyspie Klasztornej, czyli w latach 60. i 70., nie było na Ukrainie żadnego dużego obozu, wokół którego koncentrowałoby się życie Kozaczyzny.
Kozacy przemieszkiwali w niewielkich siczach, gródkach i zimownikach. Prawdopodobnie nie mieli także wówczas żadnej organizacji. Dopiero na początku lat 80., prawdopodobnie w 1581 r. pojawiła się pierwsza ufortyfikowana Sicz Zaporoska na wyspie Tomakówce lub na brzegu Dniepru tuż przy niej.
Reklama
Sicz była otoczona wałami z trzech stron, a umocnienia te miały wysokość ok. 7 m. Głównym punktem tej siczy była umocniona reduta znajdująca się w południowej części wyspy, otoczona trzema głębokimi rowami.
Kolejne sicze
Jako że na Siczy panowała demokracja wojskowa, to właśnie między innymi na Tomakówce odbywały się koła Zaporożców, podczas których wybierano starszego zwanego atamanem. W owym czasie stale na siczy przebywało od dwóch do trzech tysięcy Kozaków. Całość wojsk zaporoskich szacuje się zaś na 10-15 tysięcy.
Twierdza na Tomakówce istniała do 1593 roku. Podobnie, jak tę na Chortycy zniszczyli ją Tatarzy. Kozacy niemal natychmiast wybudowali jednak kolejny obóz „tym razem na trudno dostępnej wyspie w pobliżu Czortomliku. Sicz ta nazywana była bazawłucką. Otaczała ją drewniana palisada, przed którą usypano wały ziemne i stawiono wieże strażnicze”. Tym razem nowa sicz przetrwała aż do 1637 roku.
Opuszczono ją dopiero w związku ze wzniesieniem przez Rzeczpospolitą nad Dnieprem twierdzy Kudak, która miała trzymać w ryzach buntujących się Zaporożców. W tej sytuacji Kozacy przenieśli się do Siczy Mikityńskiej.
Bibliografia
- Jacek Komuda, Sztuka wojenna Kozaków zaporoskich 1591-1638, Wydawnictwo Zona Zero 2023.
- Leszek Podhorodecki, Dzieje Ukrainy, Bellona 2022.
