Początki Nowogrodu Wielkiego. Czy legendarny twórca Rusi Ruryk naprawdę istniał?

Podobno Słowianie poprosili Skandynawów, by objęli nad nimi władze, bo sami nie umieli sobą rządzić. Ile jest prawdy w tej historii? I jak Waregowie zdobyli swój pierwszy przyczółek na Rusi?

Na temat początków Nowogrodu Wielkiego, czy nawet szerzej rzecz ujmując – Rusi, tak pisał dwunastowieczny, wschodniosłowiański kronikarz:

Roku 6367 (859). Waregowie zza morza ściągali dań z Czudów i ze Słowien [nowogrodzkich], i z Mery, i z Wesów, i z Krywiczów, a Chazarzy ściągali z Polan, i z Siewierzan, i z Wiatyczów po srebrnej monecie i po wiewiórce od dymu.

Reklama

Roku 6370 (862). Wygnali [Słowienie, Krywicze i inne plemiona] Waregów za morze i nie dali im dani, i poczęli sami władać sobą. I nie było u nich sprawiedliwości, i powstał ród przeciw rodowi, i (…) poczęli wojować sami ze sobą. I rzekli sobie: „Poszukamy sobie kniazia, który by władał nami i sądził wedle prawa”. I poszli za morze ku Waregom, ku Rusi. Bowiem tak się zwali ci Waregowie – Rusią (…).

Rzekli [Waregom]: „Ziemia nasza wielka jest i obfita, a ładu w niej nie ma. Przychodźcie więc rządzić i władać nami”. I wybrali się trzej bracia z rodami swoimi, i wzięli ze sobą wszystką Ruś i przyszli do Słowien najprzód, i siadł najstarszy, Ruryk, w Nowogrodzie (…)

I od tych Waregów przezwała się ziemia ruska. Nowogrodzianie zaś – ci ludzie są wareskiego rodu, a przedtem byli Słowienie. Po dwóch zaś latach (…) objął władzę wszystką sam Ruryk.

Powyższy cytat, pochodzący z powstałej w początkach XII w. Powieści minionych lat, tradycyjnie przypisywanej mnichowi Nestorowi, był już wielokrotnie analizowany pod różnymi kątami.

Reklama

Nie można wykluczyć, że Ruryk istniał naprawdę

Na jego podstawie formułowano odmienne, niekiedy wzajemnie się wykluczające sądy, poczynając od uznania tego przekazu za wiarygodny opis rzeczywistych wydarzeń, a na całkowitej negacji jego wartości jako źródła historycznego kończąc.

Nie jest naszym celem podejmowanie kolejnych badań nad nim. Przytaczając go, chcieliśmy jedynie uświadomić Czytelnikowi, czym dysponuje w sferze źródeł pisanych współczesny historyk w kontekście początków Nowogrodu Wielkiego i spróbować – w nawiązaniu do konkretnego tekstu – przedstawić, jak współczesna nauka ukazuje interesujące nas tu zagadnienie.

Jeśli chodzi o przybycie Ruryka na tereny, na których w okresie późniejszym powstał Nowogród Wielki, to nie można wykluczyć, że fakt ten rzeczywiście miał miejsce. Z badań archeologicznych wynika jednak, że musiał on nastąpić nie we wskazanym przez Nestora roku 862, a zapewne kilka lat wcześniej, gdzieś w połowie szóstej dekady IX w.

Czy Ruryk to Röriki?

Istnieją w historiografii próby utożsamiania Ruryka z Rörikiem, siostrzeńcem lub bratem Haralda Klaka Halfdansona († ok. 854 r.), króla duńskiego. Co nieco o nim wiadomo. Dowodził on flotą wikingów, łupiącą północne wybrzeża Francji. W 850 r. otrzymał od króla Lotara południową Fryzję z miastem Dorestad.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

W 855 r. został stamtąd wygnany i udał się do Danii z nadzieją na zdobycie korony królewskiej. Tego celu jednak nie osiągnął i powrócił do Fryzji, a w 870 r. został wasalem króla Karola Łysego. O dalszych jego losach nic nie wiemy.

Żadne znane nam źródło nie wspomina o tym, że prowadził jakieś działania na interesującym nas tu obszarze. Jedyne, co łączy go z Nestorowym Rurykiem, jest imię. Wydaje się słuszny pogląd, że zbieżność ta nie oznacza, iż nie mógł istnieć inny Ruryk, o którym pamięć, i to pewnie zniekształconą, zachowały jedynie źródła proweniencji ruskiej.

Reklama

Czy rzeczywiście nasz hipotetyczny Ruryk przybył na zaproszenie wzmiankowanych wyżej plemion słowiańskiego i ugrofińskiego pochodzenia? Wydaje się, że jest to raczej wymysł kronikarza.

Grodziszcze Rurykowe

Nie jest natomiast wykluczone, że jego pojawienie się na terenach, na których powstanie później Nowogród Wielki, mogło być konsekwencją walk o władzę w funkcjonującym wówczas kaganacie ruskim (Rusowie, Rhos to odłam Szwedów, o którym autor Roczników bertyniańskich wspomina w kontekście wydarzeń z 839 r.), którego główny ośrodek znajdował się zapewne w rejonie Ładogi i Ilmenia.

Gdzie znalazł siedzibę dla siebie i swoich ludzi Ruryk? Poza istniejącą już od drugiej połowy VIII w., a zamieszkaną przez Skandynawów Starą Ładogą, jego siedzibą stało się tzw. Grodziszcze Rurykowe, nazywane prawdopodobnie przez szwedzkich przybyszów Holm. (…) Leży ono ok. 3 km na południe od Nowogrodu Wielkiego, na prawym brzegu Wołchowa, w pobliżu jeziora Ilmen.

W interesującym nas tu okresie stanowiło ono wyspę, wytyczoną przez główny bieg rzeki i jej odnogi (Wołchowiec i Żyłotug), co czyniło z niego miejsce trudne do zdobycia. Elementem dominującym na obszarze Grodziszcza (ok. 10 ha) było piaszczyste wzgórze. To z niego można było kontrolować statki i łodzie, wpływające z rzeki Wołchow na jezioro Ilmen.

Osadnictwo na terenie Grodziszcza rozwinęło się jeszcze przed hipotetycznym nadejściem Ruryka. Jest ono związane ze Słowianami Ilmeńskimi oraz ze skandynawskimi przybyszami, którzy obwarować je mieli drewnianymi umocnieniami.

Grodziszcze w IX stuleciu i na początku X w. było pierwszym przedmiejskim ośrodkiem w okolicach dzisiejszego Nowogrodu Wielkiego i przyjmuje się, że to ono kryje się pod tą nazwą w przekazach ruskich latopisów, dotyczących omawianego okresu, np. w Latopisie hipackim (XV w.) znajdujemy informację, że Ruryk po przybyciu nad Ilmen wzniósł nad Wołchowem miasto, które nazwał Nowogrodem.

Reklama

Rządy twardej ręki

Latopis Nikonowski wspomina natomiast o buncie mieszkańców tego ośrodka, niezadowolonych z rządów Ruryka. Na czele wystąpienia stać miał Wadim Chrobry. Ruryk stłumił bunt, zabijając Wadima i wielu Nowogrodzian. Szacuje się, że początkowo zasiedlony obszar Grodziszcza zajmował 1 do 1,2 ha, a w XII w. sięgnąć miał 4–7 ha. Obwarowania miały ok. 8 m szerokości i 5 m wysokości.

Centralna część tak umocnionego terenu, obejmująca 4 ha, dysponowała dodatkowo własnym systemem obronnym, składającym się z fosy (o głębokości ok. 4,5 m) i wału. Tu zamieszkiwali Rusowie, stanowiący społeczną elitę. Na pozostałą część Grodziszcza składały się: osada, zasiedlona przez rzemieślników, oraz zagrody dla zwierząt gospodarskich.

W trakcie badań archeologicznych, przeprowadzonych na interesującym nas tu obszarze, znaleziono m.in. monety pochodzenia arabskiego i bizantyńskiego [miedziany follis cesarza Teofila (829–842) i srebrny milarezjon Bazylego I (867–886)], a także przedmioty identyfikowane jako importy skandynawskie: ozdoby kobiece i męskie, broń, fragmenty uprzęży czy wreszcie amulety.

Skąd nazwa Nowogród Wielki?

Ich podobieństwo do znalezisk w szwedzkiej Birce prowadzi Władysława Duczkę, polskiego badacza do wniosku, że Grodziszcze „należy traktować jako osadę szwedzką”. Jednak to nie z Grodziszcza Rurykowego wyrosło miasto, będące bohaterem naszego przewodnika. Powstało ono później niż sygnalizowane wyżej wydarzenia, nad Wołchowem, na obu jego brzegach, 6 km od jeziora Ilmen.

Być może (…) toponim ‘Nowogród’ powstał dla odróżnienia nowego ośrodka od funkcjonującego już od dziesiątek lat Grodziszcza, choć istnieją w tej kwestii i inne hipotezy. Pod nazwą Nowogród Wielki po raz pierwszy miasto to wzmiankowane jest w Latopisie Ławrientiewskim w narracji na temat wydarzeń z 1169 r.

W skandynawskich sagach omawiany ośrodek zwany był Holmgardr. Z kolei Bizantyńczycy określali go, być może, mianem Nemogardas. Badania archeologiczne wskazują, że pierwsze ślady związane z procesem powstawania Nowogrodu Wielkiego, widoczne są już w warstwie z pierwszej połowy wieku X. 

Reklama

Trzy osady połączone w jedno miasto

Wówczas istniały na terenie przyszłego miasta trzy osady, oddzielone od siebie niezamieszkałymi terenami. Z nich wyłoniły się tzw. końce: sławieński, nerewski i ludyński, które stały się z czasem jednym ze szczebli administracyjnego podziału Nowogrodu Wielkiego. Połączenie wzmiankowanych osad w jeden organizm miejski nastąpiło ok. połowy X w.

Rozpoczęto wówczas moszczenie ulic poprzecznie układanymi bierwionami, wzdłuż których wznoszono zarówno domostwa, jak i inne obiekty. Wiadomo, że najstarsza tego typu nawierzchnia ulicy końca nerewskiego powstała w 953 r. (ul. Wielka), sławieńskiego – w 974 r. (ul. Michajłowa), w połowie X w. rozwinęła się sieć moszczonych ulic w końcu ludyńskim.

Jego główna arteria została jednak wyłożona bierwionami wcześniej niż w pozostałych dzielnicach, bo w latach trzydziestych X w., co tłumaczy się tym, że była ona fragmentem prowadzącej na południe tzw. Ruskiej Drogi.

Prawdopodobnie z połowy X w. pochodzi kreml, stanowiący centrum miasta, a także Targ, znajdujący się na prawym brzegu Wołchowa. Nie jest wykluczone, że również w tym czasie istniał już poprzednik wybudowanego w XII w. Wielkiego Mostu, łączący dwie części grodu.

Reklama

***

Pierwszy polskojęzyczny przewodnik po Nowogrodzie Wielkim. Zaprezentowano w nim około czterdziestu pięciu zabytków historycznych miasta i okolic, ułożonych w porządku geograficznym

Polecamy

Tytuł, lead i śródtytuły pochodzą od redakcji. W celu zachowania jednolitości tekstu usunięto przypisy, znajdujące się w wersji książkowej. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów. Cytat wstępny z Powieści minionych lat został skrócony.