Czołgi pod Kremlem podczas puczu Janajewa.

Pucz Janajewa. Próba przewrotu, która doprowadziła do rozpadu Związku Radzieckiego

Strona główna » Historia najnowsza » Pucz Janajewa. Próba przewrotu, która doprowadziła do rozpadu Związku Radzieckiego

19 sierpnia 1991 roku w ZSRR doszło o wojskowego zamachu stanu. „Twardogłowi” z partii – wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew, wspierany przez premiera, ministra obrony i szefa KGB – usiłowali wyrwać władzę z rąk reformatora Michaiła Gorbaczowa. Pucz, choć nieudany, zniszczył dominujące instytucje i przyczynił się do rozwiązania partii, a w konsekwencji też do rozpadu ZSRR.

[Ostatni przywódca ZSRR] Michaił Gorbaczow nierealistycznie oceniał, że uda mu się utrzymać całość państwa dzięki podpisaniu nowego układu związkowego.


Reklama


W schyłkowym etapie pieriestrojki 17 marca 1991 roku przeprowadzone zostało ogólnopaństwowe referendum O zachowanie odrodzonego ZSRR. W przeddzień, w wystąpieniu telewizyjnym prezydent wzywał:

Wasze »tak« pozwoli zachować całość państwa […] otworzy drogę do radykalnych zmian państwa związkowego, przekształcając je w federację suwerennych republik.

Znaczek pocztowy promujący hasła pieriestrojki.
Znaczek pocztowy promujący hasła pieriestrojki. Rok 1988.

Czy mieszkańcy ZSRR chcieli, by imperium przetrwało? Wyniki referendum

Za pozostawieniem związku w postaci odnowionej federacji opowiedziało się 76% głosujących (23 mln obywateli zbojkotowało wybory). Najwyższy poziom poparcia dla odnowionego związku odnotowano w republikach środkowoazjatyckich – powyżej 90%.

W Armenii, Estonii, na Litwie, Łotwie, w Gruzji, Mołdawii władze nie były organizatorami referendum, pozwolono, by miało ono charakter plebiscytu przygotowanego przez obywateli.


Reklama


W Rosji dołączono w referendum pytanie dotyczące wprowadzenia urzędu prezydenta republiki – 70% głosujących poparło jego utworzenie. Po przedstawieniu oficjalnych wyników, 21 marca postanowieniem Rady Najwyższej [ZSRR] rekomendowano by prezydent, Rada Federacji i rady republik podjęły „jak najszybsze działania w kierunku podpisania nowego układu związkowego i przyspieszyły prace nad projektem nowej konstytucji Związku”.

Choć większość obywateli, która wzięła udział w referendum, opowiedziała się za zachowaniem związku państw, sytuacja ta nie zapobiegła wzrostowi niezadowolenia społecznego i pogłębiającemu się kryzysowi państwa. Obserwatorzy zachodni coraz częściej zaczęli podkreślać rosnący wpływ konserwatystów i resortów siłowych na działania przywódcy.

Powyższy tekst stanowi fragment książki Alicji Stępień-Kuczyńskiej pt. Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium.
Tekst stanowi fragment książki Alicji Stępień-Kuczyńskiej pt. Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium.

Na posiedzeniu Rady Najwyższej Gorbaczow zapowiedział „zwiększenie uprawnień i odpowiedzialności sił zbrojnych”. Niektórzy komentatorzy byli zdania, że może się on uciec do „autorytarnych środków przymusu”, by móc utrzymać swoją władzę. (…).

Jelcyn prezydentem i prośby o pomoc Zachodu

Po wyborze [dotychczasowego przewodniczącego Rady Najwyższej Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej] Borysa Jelcyna na prezydenta Rosji jego rola jako lidera demokratów wyraźnie wzrosła.

20 czerwca na Radzie Najwyższej premier Walentin Pawłow, pod nieobecność Gorbaczowa, wystąpił o nadzwyczajne pełnomocnictwa dla rządu. Znamienne, że poparli go wówczas przyszli puczyści: [szef KGB Władimir] Kriuczkow, [minister spraw wewnętrznych Borys] Pugo i [minister obrony Dmitrij] Jazow.

Nie ulega wątpliwości, że Gorbaczow działał pod ogromną presją wydarzeń. Licząc na chociażby chwilowe wyciszenie sporów, udał się w niezwykle ważną  podróż do Londynu, gdzie państwa zrzeszone w G-7 miały zdecydować o pomocy finansowej dla ZSRR (14 mld dol.), co w praktyce oznaczało poparcie dla samego Gorbaczowa i jego polityki.


Reklama


Sytuacja wewnętrzna w ZSRR niepokoiła zachodnich polityków. W stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi Gorbaczow niezmiennie zapewniał o kontroli nad państwem. Deklarował współpracę i integrację   z gospodarkami państw zachodnich. W trakcie spotkania w Londynie prezydent G. Bush zapewniał go, że „w interesie USA nie jest rozpad Związku Radzieckiego”. Mimo to najbogatsze państwa świata nie podjęły decyzji o natychmiastowej pomocy finansowej dla ZSRR.

Oznaczało to dalsze pogłębienie kryzysu, wzrost niezadowolenia społecznego, szanse zaś Gorbaczowa na wygranie w starciu politycznym z Jelcynem malały coraz bardziej. (…)

Michaił Gorbaczow i George Bush. 12 czerwca 1990 roku.
Michaił Gorbaczow i George Bush. 12 czerwca 1990 roku (fot. Yuryi Abramochkin / Юрий Абрамочкин, lic. CC-BY-SA 3,0).

Zapowiedź rozpadu

W ZSRR postępował proces suwerenizacji republik; aktywnie przeciwko centrum zaczęła występować Rosja. 20 lipca dekretem prezydenta Jelcyna wprowadzono zakaz działalności Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w zakładach pracy i instytucjach (…). Gorbaczow przeciwstawiał się owym działaniom; jednak w tym czasie koncentrował się na doprowadzeniu do podpisania nowej umowy związkowej, która – jego zdaniem – mogła powstrzymać proces destabilizacji państwa.

W tym celu, 23 lipca, spotkał się z przywódcami dziewięciu republik, w trakcie spotkania ustalono datę podpisania nowego układu związkowego, co miało nastąpić  20 sierpnia. Kilka dni później spotkał się z Jelcynem i Nazarbajewem w Nowo-Ogariowie, analizując kwestie związane z podpisaniem układu oraz jego następstw.


Reklama


Rozważano odsunięcie od władzy po podpisaniu układu szefów resortów siłowych i premiera Pawłowa. Mimo złych nastrojów społecznych i aktywności republikańskich przywódców, Gorbaczow, polegając na zapewnieniu uzyskanym od przywódców republik, wyjechał – jak co roku – z rodziną na odpoczynek na Krym.

„Cała rodzina podtrzymywała prezydenta w jego postanowieniu”. Pucz moskiewski

Na Krymie, w rezydencji w Foros, został 18 sierpnia wraz z rodziną internowany i faktycznie odcięty od wpływu  na sprawy państwa. Wydarzenia te znamy z licznych wspomnień radzieckich prominentów. Mniej znana jest wypowiedź 59-letniej wówczas pierwszej damy Raisy Gorbaczowej, która udzieliła wywiadu gazecie „Trud”, przytoczona przez tygodnik „Time” w 1991 rOKU, a ukazująca jej indywidualne odczucia.

Barykada w Moskwie podczas puczu Janajewa. 22 sierpnia 1991.
Barykada w Moskwie podczas puczu Janajewa. 22 sierpnia 1991 (fot. Ivtorov, lic. CC-BY-SA 4,0).

Po raz pierwszy dowiedziałam się o puczu około 5 po południu w niedzielę 18 sierpnia, kiedy wzburzony Gorbaczow powiedział mi, że grupa ludzi z Moskwy przybyła do niego i że wszystkie linie telefoniczne nie działały, w tym „czerwony telefon”, który łączył prezydenta z ministrem obrony.

Cała rodzina podtrzymywała prezydenta w jego postanowieniu, by nie ulegał spiskowcom. To była bardzo poważna decyzja. Znamy to z naszej historii.


Reklama


Nawiązała tu do makabrycznej egzekucji ostatniego rosyjskiego cara i jego rodziny przeprowadzonej przez bolszewików. „Nigdy nie myślałam, że coś takiego może się nam przydarzyć”.

Raisa Gorbaczowa przypominała sobie, że już w sierpniu poprzedniego roku mąż przewidywał „zagrożenie ze strony komunistycznych twardogłowych”, powiedział do niej wówczas: „czas najtrudniejszy jest przed nami. Nie będzie to walka polityczna […] jednak nie możemy dać się konserwatystom […] nie możemy oddać losu kraju w ręce wojskowych, którzy zniszczą wszystko”.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

„Do Moskwy wjechały czołgi”. Przebieg zamachu

W niektórych miejscach w ZSRR wprowadzano stan nadzwyczajny, wojsko wkroczyło do Moskwy. Reakcja Jelcyna była natychmiastowa. Wydał on w swoim i rządu RFSRR imieniu odezwę Do obywateli Rosji, w której określił działania Komitetu jako zamach stanu i nawoływał do przeciwstawienia się jego decyzjom.

Dramaturgię tamtych wydarzeń opisuje ówczesna korespondentka CBS w Moskwie Ewa Ewart:

Ogłoszono godzinę milicyjną, do Moskwy wjechały czołgi, otaczając najważniejsze obiekty. Nagle okazuje się że najważniejszym z nich jest parlament, wokół którego ludzie sprzeciwiający się zamachowi pobudowali barykady. I pojawia się na nich Jelcyn… osiem transporterów próbowało przedrzeć się przez barykady. Zginęło pięciu obrońców.

Czołgi pod Kremlem podczas puczu Janajewa.
Czołgi pod Kremlem podczas puczu Janajewa (domena publiczna).

Był lęk, że wszystko na nic. Rosja znów cofnie wskazówki zegara [… ] zaczęły się potężne demonstracje, palenie flag ZSRR, hasła „faszyści nie przejdą”. Nastaje 21 sierpnia i część wojsk przechodzi na stronę Jelcyna. Tej nocy na Łubiance obalili pomnik Feliksa Dzierżyńskiego. Podejście tłumu pod budynek Komitetu Centralnego i zmuszenie wszystkich pracowników do jego opuszczenia […] miałam poczucie, że to początek końca Gorbaczowa.

„Wszystko okazało się chybione”. Efekty puczu Janajewa

Należy zgodzić się z Martinem McCauleyem, że „wszystko, co założyli sobie puczyści, okazało się chybione, ale ich działanie miało olbrzymie konsekwencje”.


Reklama


Formalnie pucz zniszczył dominujące instytucje i przyczynił się do rozwiązania partii, w konsekwencji do rozpadu ZSRR.

22 sierpnia Gorbaczow przyleciał do Moskwy. Na konferencji prasowej odpowiadał na pytania dziennikarzy. Stwierdził m.in., że jest zdeterminowany, by kontynuować reformy.

W odniesieniu do sytuacji w KPZR odpowiedział, że należy działać na podstawie prawa, przeciwstawiał się „polowaniu na czarownice”, skrytykował próby zajmowania budynków partii i służby bezpieczeństwa, prześladowania członków partii – „to byłby największy podarunek dla reakcjonistów”.

Wozy opancerzone BTR-80 na Placu Rewolucji. Sierpień 1991.
Wozy opancerzone BTR-80 na Placu Rewolucji. Sierpień 1991 (domena publiczna).

W przeciągu dwóch–trzech dni Gorbaczow nabrał przekonania, że jego najbliższe otoczenie go „sprzedało”, w Sekretariacie KC i Biurze Politycznym oraz wśród szefów komitetów obwodowych wielu poparło puczystów.

Odpowiedzią Gorbaczowa była rezygnacja z funkcji sekretarza generalnego partii, przyznanie się do porażki, stwierdzenie, że w tych warunkach dalsze reformowanie partii jest niemożliwe. Pozostawała jedynie walka o utrzymanie jedności państwa.

Początek implozji

Wydarzenia sierpniowego puczu wywarły duże wraże- nie na zagranicznych partnerach. W Stanach Zjednoczonych zaczęto po raz pierwszy stawiać publicznie pytania dotyczące ewentualnego rozpadu ZSRR.

„Radziecka implozja – pisano w prasie – może doprowadzić do destabilizacji i wywołać pustkę w sprawach międzynarodowych”. „Co to znaczy być jedynym mocarstwem? Jakie są nasze obowiązki?, Czeka nas bardzo nieuporządkowany świat” – alarmowano.


Reklama


Źródło

Powyższy tekst stanowi fragment książki Alicji Stępień-Kuczyńskiej pt. Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego w 2020 roku.

Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.

Kulisy reform i upadku radzieckiego imperium

Autor
Alicja Stępień-Kuczyńska
Dołącz do dyskusji

Jeśli nie chcesz, nie musisz podawać swojego adresu email, nazwy ani adresu strony www. Możesz komentować całkowicie anonimowo.


Reklama

Wielka historia, czyli…

Niesamowite opowieści, unikalne ilustracje, niewiarygodne fakty. Codzienna dawka historii.

Dowiedz się więcej

Dołącz do nas

Kamil Janicki

Historyk, pisarz i publicysta, redaktor naczelny WielkiejHISTORII. Autor książek takich, jak Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wawel. Biografia, Warcholstwo czy Cywilizacja Słowian. Jego najnowsza książka toŚredniowiecze w liczbach (2024).

Rafał Kuzak

Historyk, specjalista od dziejów przedwojennej Polski. Współzałożyciel portalu WielkaHISTORIA.pl. Autor kilkuset artykułów popularnonaukowych. Współautor książek Przedwojenna Polska w liczbach, Okupowana Polska w liczbach oraz Wielka Księga Armii Krajowej.

Wielkie historie w twojej skrzynce

Zapisz się, by dostawać najciekawsze informacje z przeszłości. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.