Śmierć księcia Józefa Poniatowskiego. Dlaczego Francuzi zastrzelili własnego marszałka?

Józef Poniatowski jako jedyny cudzoziemiec został mianowany przez Napoleona marszałkiem Francji. Stało się to w pierwszym dniu bitwy pod Lipskiem. Książę niedługo jednak cieszył się zaszczytem. Ledwie trzy dni później zginął w odmętach Elstery. Kulę, która położyła kres jego życiu wystrzelono… z francuskiego karabinu. Jak do tego doszło?

Rozpoczęta 16 października 1813 roku batalia była największym starciem zbrojnym kampanii napoleońskich. Słusznie też nazywano ją bitwą narodów, gdyż brały w niej udział wojska niemal wszystkich państw europejskich (zabrakło jednak angielskich).

Reklama

„Trzeba ustąpić i wstrzymać rzeź”

Na placu boju walczyło ponad pół miliona żołnierzy. Napoleon miał siły o połowę mniejsze – dysponował 175 tysiącami żołnierzy wobec 360 tysięcy, miał również znacznie mniej armat (700 dział wobec 1500). Gorzej, że część armii cesarza stanowili niemieccy sprzymierzeńcy, których lojalność była bardziej niż wątpliwa, co miało się zresztą potwierdzić na polu bitwy.

Nie bez powodu jednak Napoleona nazywano bogiem wojny – przez dwa dni żadna ze stron nie mogła uzyskać przewagi. 18 października sprzymierzeni zaczęli jednak wypierać wojska cesarskie, lecz kolejne kontrataki odrzuciły siły koalicji na poprzednio zajmowane stanowiska.

Szczególnie odznaczył się korpus księcia Józefa [Poniatowskiego], który wraz z oddziałami marszałków Nicolasa Oudinota i Pierre’a Augereau zmusił do odwrotu rosyjskich kirasjerów. Podobno wówczas książę Schwarzenberg miał powiedzieć, że „trzeba ustąpić i wstrzymać rzeź”, gdyż „nie pokonają dziś Poniatowskiego”.

Nadciągnęły jednak kolejne oddziały sprzymierzonych – Polacy i Francuzi zostali odepchnięci z zajmowanych pozycji. Co gorsza, niebawem otrzymano wiadomość, że część wojsk saskich przeszła na stronę wroga. Tego dnia walkę przerwał zmierzch.

Reklama

„Można stracić wszystko z wyjątkiem honoru”

Książę Pepi nie spał tej nocy. Nie był już młodzieńcem, skończył 50. rok życia i czuł zmęczenie. Był dwukrotnie ranny w rękę (raz piką, a raz od kuli), a teraz leżał pod gołym niebem i ponuro rozmyślał. Wiedział, że bitwa jest przegrana, a ponad połowa jego ludzi zginęła lub trafiła do niewoli. Uważał jednak, że „można stracić wszystko z wyjątkiem honoru”. Czekał więc na dalsze rozkazy.

Z klęski zdawał sobie sprawę również Napoleon i podjął decyzję o odwrocie. Doskonale wiedział, że nie będzie to łatwe zadanie – postanowił więc poświęcić część sił, by reszta mogła się uratować. Najbardziej wysunięte pozycje zajmowały oddziały Poniatowskiego i marszałka Étienne’a MacDonalda, i to właśnie one miały osłaniać manewr.

Po otrzymaniu rozkazów MacDonald zauważył, że „po cóż by Polacy istnieli na świecie, jak nie po to, by ich wysyłać na pewną śmierć”, ale książę Józef zaoponował – stwierdził, że zostało mu już niewielu ludzi. Jednak gdy cesarz nie zmienił rozkazów, odparł, że Polacy utrzymają pozycje i „wszyscy gotowi są polec”. Wiedział, o czym mówi, przeczuwał bowiem, że nie przeżyje nadchodzącego dnia. Podobno w nocy ponownie ukazała mu się biała dama rodu Poniatowskich…

Zdrada Badeńczyków

Gdy rankiem podniosła się mgła, ponownie rozgorzały walki. Pod naporem sprzymierzonych polskie oddziały cofały się w kierunku centrum Lipska, a Poniatowski dwoił się i troił, wszędzie go było pełno. Mimo że sprawiał wrażenie „zmienionego i smutnego”, zachęcał podwładnych do wytrwania.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

„Koledzy! – nawoływał. – (…) Nie wiadomo, co będzie. Ale jak bądź zaklinam was na imię naszej ojczyzny, ażebyście nie splamili naszego honoru narodowego. W najsmutniejszych wypadkach i niebezpieczeństwach to sobie hasło powtarzajcie, że jesteście Polakami”.

Osobisty przykład księcia, który walczył jak zwykły żołnierz, podziałał na morale podwładnych – na krótko zatrzymano Austriaków i Prusaków. Jednak kolejne natarcie zachwiało Polakami, a wtedy na stronę przeciwnika przeszła stojąca dotychczas w rezerwie kompania żołnierzy z Badenii. Skierowali swoje karabiny w plecy Polaków i otworzyli ogień. Od kul byłych sprzymierzeńców polegli wówczas dowódca Pułku Piechoty Nadwiślańskiej, pułkownik Stanisław Malczewski, a także wielu jego podwładnych.

Reklama

Tymczasem Poniatowski wycofał się na teren ogrodów położonych nad rzeką Pleissą. Wciąż zachęcał swych żołnierzy do wzmożonego wysiłku, choć wiedział, że nie mają już sił. Towarzyszył mu MacDonald, któremu podlegały resztki jego własnego korpusu. Gdy jednak zaatakowali Prusacy, a zaraz potem pojawili się Rosjanie ze wsparciem artylerii, część Francuzów się poddała.

Zdecydowany na śmierć

Poniatowski walczył jednak nadal i nawet trzecia rana (kula trafiła między obojczykiem i łopatką) nie zmusiła go do oddania dowodzenia. Wprawdzie walka coraz bardziej przypominała bezładną rąbaninę na bagnety i kolby, ale księciu udało się jeszcze zarządzić w miarę uporządkowany odwrót. Odmówił też opatrzenia rany, krzycząc, że „nic to, dzieci, naprzód!”.

Łatwiej było to jednak powiedzieć, niż wykonać, gdyż konieczna stała się przeprawa przez mocno wezbraną po jesiennych deszczach Pleissę. Na domiar złego Poniatowski dostał kolejny postrzał – tym razem kula uszkodziła żebra.

Rana była znacznie poważniejsza niż poprzednie, książę chwiał się w siodle, musieli podtrzymywać go adiutanci. Nie myślał jednak o kapitulacji, choć podwładni błagali, by ocalił życie dla Polski. Zapewne był już wówczas zdecydowany na walkę do końca i śmierć na polu bitwy.

Reklama

Polacy zostali przyparci do Pleissy i forsowali ją wpław. Poniatowski przed rzuceniem się konno w nurt rzeki powiedział, że „chce zginąć śmiercią walecznych”, lecz los darował mu jeszcze kilkadziesiąt minut. Wprawdzie nurt rzeki porwał konia, ale towarzyszący mu sztabowcy doholowali dowódcę do brzegu.

Śmierć w odmętach Elstery

Garstka Polaków przedzierała się pieszo ku Elsterze, którą także mieli pokonać wpław. Francuscy saperzy przedwcześnie bowiem wysadzili most, odcinając w ten sposób kilkanaście tysięcy ludzi na drugim brzegu. Nad rzeką księcia znów dosięgła kula z karabinu – padł w ramiona otaczających go oficerów.

Gdy odzyskał przytomność, wsiadł na podanego mu konia i chociaż chwiał się w siodle, nie dał się opatrzyć i po raz kolejny kategorycznie odmówił poddania się. To właśnie wówczas padły słynne słowa, że „Bóg powierzył mu honor Polaków i tylko Bogu go odda”. Na brzegu Elstery powiedział jeszcze do współtowarzyszy: „Kto kocha Boga i ojczyznę”, niech rusza za nim.

Widząc nadciągającego wroga, rzucił się konno do rzeki. Wtedy z przeciwległego brzegu rozległy się strzały – pod gradem kul Poniatowski zdołał się jeszcze wspiąć na skarpę po drugiej stronie, ale wówczas kula przeszyła mu klatkę piersiową. Na dodatek pękł popręg i książę zwalił się do rzeki. Zniknął pod powierzchnią wody i już nie wypłynął.

Więcej szczęścia miał marszałek MacDonald, któremu w innym miejscu udało się sforsować Elsterę. Przeżył bitwę i dołączył do Napoleona, brał też udział w kolejnych potyczkach cesarza. Po abdykacji Bonapartego stał się stronnikiem dynastii Burbonów i nie dołączył do Korsykanina podczas jego słynnych stu dni zakończonych bitwą pod Waterloo.

Paradoksem śmierci Poniatowskiego był fakt, że książę zginął od… sprzymierzonej francuskiej kuli. W ostatnich chwilach towarzyszyło mu bowiem kilkunastu podwładnych, wśród których byli krakusi. Podobni do kozaków zostali uznani przez Francuzów z drugiego brzegu rzeki za Rosjan. Ogień skoncentrowano na oficerze znajdującym się na czele grupy – i szukający śmierci książę Józef znalazł ją z rąk sojusznika.

Ciało Poniatowskiego wraca do kraju

Ciało Poniatowskiego wyłowiono po pięciu dniach. Po identyfikacji zwłoki zostały przeniesione na cmentarz w Lipsku, a nad Elsterą ustawiono pamiątkowy kamień. W tym czasie resztki polskich oddziałów (pod Lipskiem poległo 9 tysięcy naszych rodaków, a 3 tysiące dostały się do niewoli) wycofały się wraz z Napoleonem na zachód i miały służyć cesarzowi do czasu jego abdykacji w kwietniu 1814 roku. Bonaparte zastrzegł wówczas, że Polacy będą mieli prawo do honorowego powrotu do ojczyzny z bronią i sztandarami.

Reklama

Wraz z nimi powróciła do Polski trumna z ciałem Poniatowskiego, a na trasie przejazdu konduktu zbierały się tłumy, oddając hołd bohaterowi. W Warszawie przed karawanem salutowały okupacyjne oddziały rosyjskie, a za wozem szedł ze swoim sztabem głównodowodzący wojsk carskich, feldmarszałek Michaił Barclay de Tolly.

Początkowo zwłoki Poniatowskiego złożono w kościele św. Krzyża, ale już w lipcu 1817 roku zostały przeniesione na Wawel. Dotychczas chowano tam tylko władców i ich najbliższe rodziny – dopiero książę Józef zapoczątkował tradycję, że katedra stała się miejscem wiecznego spoczynku również bohaterów narodowych. Niespełna rok później trafił tam Tadeusz Kościuszko.

Źródło

Artykuł stanowi fragment książki Sławomira Kopra pt. Historyczne Archiwum X. Tajemnicze zgony znanych Polaków. Książka ukazał się nakładem Wydawnictwa Fronda.

Tajemnicze zgony znanych Polaków

Tytuł, lead, śródtytuły i tekst w nawiasie kwadratowych pochodzą od redakcji. W celu zachowania jednolitości tekstu usunięto przypisy, znajdujące się w wersji książkowej. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów i skrócony.