Madame de Pompadour w swoim gabinecie. Na biurku tom Encyklopedii

Wielka encyklopedia francuska, najważniejsza książka ostatnich stuleci. Bez niej nie byłoby świata, który znamy?

Strona główna » Nowożytność » Wielka encyklopedia francuska, najważniejsza książka ostatnich stuleci. Bez niej nie byłoby świata, który znamy?

Wielki projekt Denisa Diderota nie był zupełnie nowatorski. Treść Wielkiej Encyklopedii Francuskiej niosła jednak ze sobą idee, które zachwiały kontynentem i wpłynęły na poglądy rzesz mieszczaństwa oraz inteligencji. Naukowy leksykon w 28 tomach pomógł położyć podwaliny pod rewolucję francuską, choć na pewno nie było to intencją jego redaktora. Stał się w efekcie prawdopodobnie najbardziej wpływową książką ostatnich stuleci.

Oprócz kilku wybitnych postaci oświecenia największy wpływ na ukształtowanie nowej europejskiej elity intelektualnej miała Encyklopedia wydana pod kierownictwem Denisa Diderota.


Reklama


Podobne dzieła znane były już w starożytności, na przykład Historia naturalna Pliniusza Starszego, a niemiecki Universal Lexicon Johanna Zedlera w 64-tomach bił wszystkie osiemnastowieczne rekordy nagromadzonej wiedzy. Pod pojęciem Encyklopedii będziemy jednak rozumieli dzieło Diderota i jego zespołu.

Skromne plany. Czym pierwotnie miała być Wielka Encyklopedia Francuska?

Jej początki nie zapowiadały, że powstanie dzieło tak wybitne i wpływowe. Zaczęło się od próby przetłumaczenia na francuski angielskiej Cyclopaedia autorstwa Ephraima Chambersa, zakończonej kłótnią pomiędzy wydawcami.

Strona tytułowa wielkiej encyklopedii francuskiej
Strona tytułowa pierwszego tomu Wielkiej encyklopedii francuskiej.

W 1747 roku powtórnie zdecydowano się na tłumaczenie Chambersa, tym razem powierzając je Denisowi Diderotowi i Jeanowi d’Alembertowi, jako współwydawcom. Obaj, po konsultacjach z potencjalnymi współpracownikami, doszli do wniosku, że lepiej napisać wszystko od nowa. Diderot tak określił cel, jaki przyświecał twórcom Encyklopedii:

Jest nim zgromadzenie wiedzy rozproszonej po całej Ziemi, przedstawienie jej ogólnego systemu ludziom, pośród których żyjemy i przekazaniu go ludziom, którzy przyjdą po nas. A wszystko po to, by praca minionych wieków nie była bezużyteczna dla wieków, które nastaną.


Reklama


Ostrożna postępowość. Jakie poglądy wyrażała Wielka Encyklopedia Francuska?

W Encyklopedii pojawiły się myśli, które nie zdobyły sobie jeszcze praw obywatelskich, a które zostały już wyrażone w dziełach Woltera, Monteskiusza, Claude’a Helvétiusa, Paula d’Holbacha i innych.

Na tematy polityczne, religijne i społeczne autorzy Encyklopedii wypowiadali się ostrożnie i unikali jednoznacznych określeń. Robili to w formie polemicznej.

Tekst stanowi fragment książki Andrzeja Marcelego Ciska pt. Wolność, równość, ludobójstwo. Kłamstwa i zbrodnie rewolucji francuskiej (Wydawnictwo Fronda 2023).

Na przykład, wiele razy przewijało się w niej, że wszyscy ludzie są równi, ale w celu zapobieżenia wrogiej reakcji władz, zamieszczano obok uzasadnienie przywilejów ludzi dobrze urodzonych.

Encyklopedia nie wyrażała idei republikańskich, choć w imię rozumu kwestionowała istnienie monarchii „z bożej łaski”. Nie nawoływała też do rewolucji, ale dawała do zrozumienia, że tak dalej być nie może, że świat dojrzał do zmian, do reform.

Piętnowała natomiast zdecydowanie fanatyzm, nietolerancję, niewolnictwo, tortury i wojnę. Chociaż autorzy byli w znacznej części ludźmi wierzącymi, większość artykułów miała antykościelny charakter.

Bilans pracy. Pierwsze wydanie Wielkiej Encyklopedii Francuskiej

Prace rozpoczęto w 1751 roku i pomimo ogromnych trudności i przerw spowodowanych interwencją dworu królewskiego, zakończono ją w roku 1772 wydaniem siedemnastu tomów tekstu z 71818 artykułami i jedenastu tomów z 2900 rycinami.


Reklama


Wielką zaletą był prosty język, zrozumiały nawet dla czytelników z podstawowym wykształceniem. Nad Encyklopedią pracował duży zespół ludzi, ale tak naprawdę była dziełem jednego człowieka.

Denis Diderot dokonał gigantycznej pracy. Oprócz masy spraw, które jako wydawca musiał rozwiązywać i załatwiać na co dzień, nierzadko ukrywając siebie i manuskrypty przed aresztem, był autorem około 5000 haseł.

Madame de Pompadour w swoim gabinecie. Na biurku tom Encyklopedii
Madame de Pompadour w swoim gabinecie. Na biurku widoczny czwarty tom Wielkiej Encyklopedii Francuskiej.

Niektóre z nich tak wyprzedzały swoją epokę, że mogły się ukazać dopiero po jego śmierci. Do tego jeszcze w tym samym czasie napisał kilka książek. Współpracowało z nim wielu wybitnych ludzi. Między innymi Georges Buffon, Étienne Condillac, Claude Helvetius, Nicolas Condorcet, Jean Laharpe, Jean Marmontel, Anne Turgot.

Niektórzy, jak d’Alembert, opuścili go w połowie przedsięwzięcia, a inni, jak Jan Jakub Rousseau, ten zawistny intrygant, dokonali spustoszeń w pracy zespołu.


Reklama


Ogromne koszty i jeszcze większe zyski

Mimo wysokiej ceny pierwsze wydanie Encyklopedii szybko rozeszło się w Europie w ogromnym jak na tamte czasy nakładzie czterech tysięcy egzemplarzy. Jak wielkie było to przedsięwzięcie z punktu widzenia ekonomicznego świadczy fakt, że jej budżet przewyższył budżet Kompanii Wschodnioindyjskiej.

Zainwestowane kapitały, głównie przedpłaty subskrybentów, przyniosły ogromne zyski wydawcom. Do roku 1769 zarobili ponad dwa miliony liwrów, co znaczy, że był to jeden z najbardziej dochodowych produktów francuskiego rynku. Do wybuchu Rewolucji wyszło jeszcze pięć wydań i 20 tysięcy egzemplarzy rozeszło się już po niższej cenie.

Źródło

Powyższy tekst stanowi fragment książki Andrzeja Marcelego Ciska pt. Wolność, równość, ludobójstwo. Kłamstwa i zbrodnie rewolucji francuskiej. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Fronda w 2023 roku.

Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.

Wideo: Król, który psuł się od środka

Autor
Andrzej Marceli Cisek

Reklama

Wielka historia, czyli…

Niesamowite opowieści, unikalne ilustracje, niewiarygodne fakty. Codzienna dawka historii.

Dowiedz się więcej

Dołącz do nas

Kamil Janicki

Historyk, pisarz i publicysta, redaktor naczelny WielkiejHISTORII. Autor książek takich, jak Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wawel. Biografia, Warcholstwo czy Cywilizacja Słowian. Jego najnowsza książka toŚredniowiecze w liczbach (2024).

Rafał Kuzak

Historyk, specjalista od dziejów przedwojennej Polski. Współzałożyciel portalu WielkaHISTORIA.pl. Autor kilkuset artykułów popularnonaukowych. Współautor książek Przedwojenna Polska w liczbach, Okupowana Polska w liczbach oraz Wielka Księga Armii Krajowej.

Wielkie historie w twojej skrzynce

Zapisz się, by dostawać najciekawsze informacje z przeszłości. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.