Rozpoczęta w 1618 roku wojna trzydziestoletnia uważana jest za pierwszy wielki europejski konflikt. Jego osią była rywalizacja Habsburgów z rządzącymi Francją Burbonami. O przyczynach oraz wybuchu wojny, która wstrząsnęła imperium Habsburgów, pisze profesor Marek Wagner w książce pt. Lützen 1632.
Kryzys polityczny w cesarstwie polegał na słabości państw terytorialnych, nie obowiązywała w nich bowiem zasada primogenitury, większość nie miała wspólnych granic, a dodatkowym czynnikiem były konflikty religijne.
Reklama
Unia Protestancka i Liga Katolicka
Ponad połowa władców i tyluż mieszkańców była katolikami, a luteranie i kalwiniści stanowili resztę, toteż każda zmiana polityczna lub wyznaniowa powodowała kontrakcję drugiej strony, która uważała je za jawne pogwałcenie tej kruchej równowagi w Rzeszy Niemieckiej.
Pierwsza wojna kolońska (1583–1588), która wybuchła, kiedy katolicki arcybiskup Kolonii zmienił wyznanie na protestanckie, nie rezygnując ze swej władzy świeckiej, pokazała, że zmiany są jednak możliwe, toteż w następnych latach w Hesji-Kassel (1603) i w Brandenburgii (1613) ich władcy przeszli z luteranizmu na kalwinizm.
W 1607 roku, gdy jedno z wolnych miast Rzeszy zostało zajęte przez katolickich Bawarczyków, książęta protestanccy uznali to za zagrożenie dla dotychczasowego status quo – w rezultacie elektor Palatynatu Fryderyk V w kwietniu 1608 roku powołał do życia Unię Protestancką. Natomiast w lipcu 1609 roku Maksymilian Bawarski utworzył Ligę Katolicką, skupiającą książąt Rzeszy przeciwnych wpływom państw protestanckich.
Problemy w posiadłościach Habsburgów
Istotnym elementem sytuacji wewnętrznej była także sprawa sukcesji w księstwach: Jülich, Kleve i Berg, gdzie po śmierci w 1609 roku ostatniego władcy rządy przejęli elektor brandenburski i palatyn neuburski.
W 1613 roku zmienili oni jednak swe wyznania, bo ten pierwszy został kalwinistą, a drugi katolikiem, obawiając się nieuznania ich praw przez cesarza, a w kolejnym roku zawarli kompromis polegający na podziale owych księstw.
Właśnie podczas tej rywalizacji Unia Protestancka podpisała alianse z Anglią i Niderlandami, a za Ligą Katolicką opowiedzieli się papież i król Hiszpanii. Niemniej jednak w 1617 roku ta ostatnia została rozwiązana, a tę pierwszą reaktywowano w 1618 roku na kolejne trzy lata.
Reklama
W omawianym okresie doszło do kryzysu na tle wyznaniowym w posiadłościach dziedzicznych Habsburgów. Po uzyskaniu w 1589 roku wolności i swobód religijnych przez protestantów austriackich, czeskich i węgierskich, poczynając od 1599 roku, przyszedł czas na rekatolizację poddanych w Austrii i na Węgrzech.
List Majestatyczny Rudolfa II Habsburga
Kryzys ten wykorzystali Czesi, zmuszając cesarza Rudolfa II do opublikowania w 1609 roku tzw. Listu Majestatycznego, który gwarantował protestantom wolność kultu i utworzył instytucję tzw. defensorów z zadaniem przestrzegania jego postanowień. W 1611 roku cesarz próbował odwołać jego warunki, ale Czesi okazali się silniejsi, posuwając się do detronizacji Rudolfa II i do powołania na tron królewski Macieja, przyszłego cesarza (1612–1619).
W 1617 roku stany Czech i Węgier wobec jego bezdzietności uznały arcyksięcia Ferdynanda Habsburga za następcę tronu, a ten już na początku 1618 roku rozpoczął proces rekatolizacji mieszkańców Czech.
Powołał do życia katolicką Radę Regencyjną, ustanowił cenzurę wydawnictw czeskich i zakazał protestantom obejmowania urzędów, zaś w ramach tychże działań owi regenci zabronili również kultu protestanckiego w dobrach kościelnych, wyłączonych z treści Listu Majestatycznego.
Reklama
Interesującym zjawiskiem było powiązanie kondycji Rzeszy Niemieckiej z polityką zainteresowanych państw europejskich – Niderlandy i Anglia należały do Unii Protestanckiej, ponadto małżeństwo palatyna Renu z córką angielskiego króla wciągało oba kraje do obozu przeciwnemu cesarstwu.
Z kolei król Danii jako książę Holsztynu należał do władców Rzeszy, a Dania i Szwecja zmierzały do uzyskania nowych posiadłości nad Bałtykiem. Groźbą dla tych monarchii było jednak niebezpieczeństwo współdziałania Habsburgów austriackich i hiszpańskich, podobnie jak ich porozumienie zagrażające racji stanu ówczesnej Francji, dążącej do przejęcia kontroli w południowych Niderlandach, w Nadrenii i we Włoszech.
Konflikt na osi francusko-habsburskiej
Współczesna historiografia uważa więc konflikt za pierwszą europejską „wielką wojnę”. Jego oś stanowiła rywalizacja francusko-habsburska, przy wielu „wojnach regionalnych”. Dużą rolę odegrały także wysiłki władców terytorialnych, których celem było uzyskanie dominacji politycznej i wyznaniowej na podległych im obszarach, a więc zarazem uszczuplenie uprawnień władzy cesarskiej w Rzeszy Niemieckiej.
Wiosną 1618 roku doszło w Czechach do wyraźnego kryzysu politycznego z powodu likwidacji przez urzędników cesarskich dwóch zborów protestanckich wbrew stanowisku grupy defensorów, działających na podstawie cesarskiego Listu Majestatycznego z 1609 roku. Szlachta czeska odebrała takie działania jako pogwałcenie tolerancji wyznaniowej i ograniczenie uprawnień stanów, na co naciskali zwłaszcza przywódcy obozu protestanckiego – Jan Jesensky oraz Henryk hr. Thurn.
Reklama
Ugrupowanie katolickie reprezentowała „partia hiszpańska” z cesarskimi regentami – Wilhelmem Slavatą i Jaroslavem Borzitą na czele. W marcu i maju defensorzy zwołali do Pragi dwa zjazdy delegatów stanów w celu zajęcia stanowiska wobec zaistniałej sytuacji.
Defenestracja praska
Podczas zwołanego na 21 maja zjazdu owi regenci uznali go za nielegalny, toteż w dwa dni później, 23 maja, grupa defensorów wtargnęła do sali i wyrzuciła przez okno zamku na Hradczanach tych dwóch urzędników wraz z ich sekretarzem – Fabriciusem. Wydarzenie to zostało nazwane „defenestracją praską”. Dało ono początek powstaniu czeskiemu skierowanemu przeciw Habsburgom.
W maju i w czerwcu 1618 roku stany czeskie utworzyły rząd złożony z 30 dyrektorów z Vaclavem Wilhelmem na czele, a hr. Heinrich Thurn stanął na czele armii, która dość szybko opanowała: Czechy, Śląsk, Morawy, Łużyce i Górną Austrię. Już 26 sierpnia 1619 roku, po śmierci cesarza Macieja Habsburga i po akcie detronizacji Ferdynanda, sejm wybrał Fryderyka V, palatyna reńskiego i zięcia króla Anglii Jakuba I, królem Czech, lecz powstańcy nie potrafili pozyskać pomocy militarnej krajów protestanckich.
W 1619 roku wojska czeskie dotarły do Wiednia, ale podczas ofensywy wojsk cesarskich i saskich doszło 8 listopada 1620 roku do walnej bitwy pod Białą Górą, w wyniku której Czesi ponieśli druzgoczącą klęskę. Konsekwencją przegranej były upadek powstania oraz represje wobec ludności, a także restytucja władzy cesarskiej w Czechach.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Marka Wagnera pt. Lützen 1632. Ukazała się ona w 2024 roku nakładem wydawnictwa Bellona.
Historia jednej z kluczowych bitew XVII stulecia
