Kariera Mieczysława Moczara. Jednego z najpotężniejszych ludzi PRL-u

„Mietek”, czyli Mieczysław Moczar, już na wojnie wykazał się nie tylko w walce z Niemcami, ale także z „wrogiem wewnętrznym”. Jako szef łódzkiej bezpieki zasłynął okrucieństwem. Równie bezwzględny, co w „zmiękczaniu” więźniów, był w dążeniu do władzy. Jak blisko szczytu się znalazł i dlaczego przegrał?

„Związek Radziecki jest nie tylko naszym sojusznikiem. To jest powiedzenie dla narodu. Dla nas, dla partyjniaków, Związek Radziecki jest naszą Ojczyzną, a granice nasze nie jestem w stanie dziś określić, dziś są za Berlinem, a jutro będą na Gibraltarze”.

Tak pisał w 1948 r. w liście do Biura Politycznego KC PPR budzący strach w mieście i regionie łódzkim powojenny szef lokalnego Urzędu Bezpieczeństwa, Mieczysław Moczar.

Reklama

Początki kariery w strukturach komunistycznych

Mikołaj Demko – bo tak brzmiało jego prawdziwe imię i nazwisko – był synem Bronisławy Wierzbickiej, katoliczki, córki łódzkiego włościanina, i Tichona Demki (lub Diomki), wyznania prawosławnego – chłopa ze wsi Szostakowo, aktywnego działacza KPP w Łodzi. Urodzony 10 grudnia 1913 r. w Łodzi, zdobył stosunkowo skromne wykształcenie – ukończył szkołę powszechną oraz trzyletnie kursy zawodowe.

W latach trzydziestych pracował jako robotnik w fabryce włókienniczej, skąd został zwolniony. W tym czasie związał się z ruchem komunistycznym. Od 1937 r. był członkiem KPP. W latach 1938–1939 był więziony. W dniu 6 września 1939 r. więzienie zostało otwarte w krótkim okresie pomiędzy opuszczeniem go przez załogę polską a wejściem do miasta Niemców, dzięki czemu wszyscy więźniowie mogli uciec.

Karierę polityczno-wojskową Mieczysława Moczara zapoczątkował udział w szkoleniu, zorganizowanym w okupowanym Białymstoku przez sowiecki wywiad wojskowy GRU. Później został wysłany na przeszkolenie do Smoleńska, wreszcie do Gorkiego.

Wiosną 1941 r. trafił do Bydgoszczy, tj. na obszar Rzeczypospolitej Polskiej wcielony do III Rzeszy. Po wykonaniu misji, w czerwcu 1941 r., jeszcze przed atakiem Hitlera na ZSRS, ponownie przerzucony na teren okupacji niemieckiej. Tu przekroczył granicę koło Ostrołęki, kierując się do Łodzi, na obszarze tzw. Kraju Warty.

Mietek na wojnie

Od 1941 r. współtworzył w Łodzi wraz z [Ignacym] Logą-Sowińskim konspiracyjną organizację Front Walki za Naszą i Waszą Wolność, która po powstaniu Polskiej Partii Robotniczej weszła w jej skład. Od czerwca 1942 r. był dowódcą Obwodu Łódzkiego Gwardii Ludowej. Od maja 1943 r. – dowódcą Okręgu Lubelskiego Gwardii Ludowej (następnie Armii Ludowej).

W czerwcu 1944 r. został przesunięty do dowodzenia okręgiem kieleckim w związku z jego konfliktem z bezpośrednio podporządkowanym Kominternowi Leonem Kasmanem, który dowodził oddziałem partyzanckim na Lubelszczyźnie. Kasman odmówił podporządkowania się KC PPR i przekazania broni oddziałom AL, dowodzonym przez Mieczysława Moczara.

Reklama

W szeregach GK, a później AL. Mieczysław Moczar szybko awansował. Porucznik, major, a wreszcie pułkownik Mietek, jak brzmiał jego konspiracyjny pseudonim, walczył nie tylko z Niemcami. Ofiarą jego podkomendnych padali również – zabijani pod hasłem walki z „reakcją” – żołnierze AK, NSZ oraz innych polskich formacji podziemnych.

W „wyzwolonej” Polsce

Dzień po zdobyciu Łodzi przez Armię Czerwoną, tj. 20 stycznia 1945 r. przybył on do miasta wraz z 94 funkcjonariuszami UB z Białegostoku. Stanowili oni jedną z siedmiu tzw. grup inicjatywnych wysłanych na obszary położone na lewym brzegu Wisły.

Odtąd budynek przy al. Anstadta 7 zaczął pełnić rolę siedziby Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Łodzi. Dodatkowo w ówczesnym województwie łódzkim zorganizowano 15 powiatowych placówek UB oraz 6 miejskich (Łódź, Zgierz, Aleksandrów Łódzki, Tomaszów Mazowiecki, Ozorków, Zduńska Wola), które istniały do grudnia 1945 r.

Do 1948 r. kierownikiem WUBP w Łodzi pozostawał wówczas podpułkownik Mieczysław Moczar, który wsławił się rozbiciem struktur Konspiracyjnego Wojska Polskiego i zatrzymaniem – 27 czerwca 1946 r. w Częstochowie – dowódcy tejże organizacji, kapitana Stanisława Sojczyńskiego Warszyca.

Reklama

„Krwawy Mietek” zdobył złowrogi rozgłos, którym pobił na głowę swoich odpowiedników w innych województwach. Głośna stała się zwłaszcza cela nazywana moczarnią (komórka o wymiarze metr na metr, wypełniona do połowy wodą), w której „zmiękczał” on więźniów, a także jego zwyczaj zaręczania oficerskim słowem honoru, że przesłuchiwany zostanie zwolniony po złożeniu prawdziwych zeznań, co oczywiście nigdy nie następowało.

W 1948 r. kariera Mieczysława Moczara uległa zachwianiu. Został on – skądinąd słusznie – zdemaskowany jako jeden ze stronników Władysława Gomułki i uznany za przedstawiciela „odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego”. Jednak w przeciwieństwie do Wiesława i wielu innych gomułkowców nie trafił do więzienia, a jedynie na boczny tor.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

„Partyzanci”

Kilka kolejnych lat spędził na stanowiskach przewodniczącego wojewódzkich rad narodowych w Olsztynie, Białymstoku i Warszawie, gdzie popisywał się takimi inicjatywami, jak zgłoszona na sesji warszawskiej rady w lutym 1955 r. propozycja, by – zgodnie z sowieckimi doświadczeniami – służby agronomiczne gromadziły w zimie zapasy śniegu w celu poprawy stanu wilgotności gleb.

Wielki powrót Mietka nastąpił po przełomie październikowym 1956 r., gdy jego protektor, czyli W. Gomułka, został I sekretarzem KC PZPR. Objął wówczas stanowisko wiceministra spraw wewnętrznych, które piastował do 1964 r. W ciągu kilku lat stał się główną postacią w tym resorcie, co przypieczętował jego awans na stanowisko ministra w 1964 r.

W tym czasie Mieczysław Moczar stał się przywódcą wpływowej frakcji „partyzantów”, walczącej o władzę w PZPR. Konsekwentnie budował też swoją legendę wojennego bohatera, czego symbolem stały się „Barwy walki” – szybko sfilmowane wspomnienia Mietka z lat wojny.

Do dziś nie udało się ustalić, kto był ich autorem, ponieważ podejrzewany o to pisarz Wojciech Żukrowski kategorycznie zaprzeczał. Z pewnością jednak nie był nim sam Mieczysław Moczar, którego niechęć do wyrażania myśli w formie pisemnej była wręcz legendarna.

Apogeum moczarowskiej ofensywy stanowiły tzw. wydarzenia marcowe 1968 r. Antysemicka kampania, której głównym inspiratorem był właśnie Mieczysław Moczar, nie przyniosła mu – wskutek zręczności Władysława Gomułki – zwycięstwa w walce o władzę.

Wiesław awansował bowiem przywódcę partyzantów na formalnie wyższe stanowisko sekretarza KC PZPR nadzorującego już nie tylko aparat bezpieczeństwa, ale i wojsko i wymiar sprawiedliwości. W rzeczywistości jednak przeniesiony z Rakowieckiej do tzw. białego domu (jak nazywano gmach KC PZPR) Mieczysław Moczar szybko zaczął tracić na znaczeniu. A wielu z jego dotychczasowych stronników zaczęło stawiać na Edwarda Gierka, jako głównego kandydata na następcę Gomułki.

Reklama

Na bocznym torze

Po objęciu rządów przez nowego I sekretarza Mieczysław Moczar jeszcze przez dwa lata pełnił funkcję prezesa Zarządu Głównego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W latach 1972–1980 był jego wiceprezesem, a następnie do 1983 r. prezesem Rady Naczelnej ZBoWiD. W 1985 został powołany w skład Prezydium Rady Naczelnej ZBoWiD.

Nowa ekipa skierowała go też na drugorzędne jak wówczas uważano stanowisko prezesa NIK. A jednak Moczar, korzystając z rosnącej w latach siedemdziesiątych korupcji na szczytach PZPR, uczynił z tej instytucji sprawne narzędzie do zbierania informacji o nadużyciach ludzi z ekipy Gierka.

Próbował dzięki nim wrócić do gry po sierpniu 1980 r., gdy na kilka miesięcy znów zdołał się przebić do składu Biura Politycznego KC PZPR. Gwoli kronikarskiej ścisłości dodajmy, iż nieprzerwanie od 1957 do 1980 r. wchodził jako poseł w skład kolejnych sejmów PRL.

Zmarł 1 listopada 1986 r. w Pochowano go ze wszystkimi honorami należnymi kawalerowi Orderu Budowniczych Polski Ludowej, Krzyża Złotego Orderu Virtuti Militari i wielu, wielu innych najwyższych odznaczeń państwowych w Rąblowie na polu bitwy partyzanckiej, podczas której dowodził oddziałem AL.

Reklama

Przed pogrzebem odbyło się uroczyste pożegnanie na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, w którym uczestniczył ówczesny I sekretarz KC PZPR, przewodniczący Rady Państwa PRL gen. armii Wojciech Jaruzelski.

Czy tuż po wojnie to właśnie Łódź rządziła Polską? Poznaj fascynującą historię robotniczej stolicy PRL-u!

Polecamy

Źródło

Tekst stanowi fragment książki Przemysława Waingertnera Czwarta stolica. Kiedy Łódź rządziła Polską (1945-1949), wydanej nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego (2019). Książkę znajdziesz w atrakcyjnej cenie na stronie Wydawcy.

Tytuł, lead, śródtytuły i teksty w nawiasach kwadratowych pochodzą od redakcji. W celu zachowania jednolitości tekstu usunięto przypisy, znajdujące się w wersji książkowej. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów. Skrócone imiona postaci zostały rozwinięte.

Ilustracja tytułowa: Mieczysław Moczar na zdjęciu z 1947 roku (domena publiczna).