Wydarzenia z jesieni 1938 roku, gdy władze Polski wykorzystały hitlerowski rozbiór Czechosłowacji i zajęły sporną część Śląska Cieszyńskiego, zapisały się jako jedna z wyjątkowo ciemnych kart najnowszej historii Rzeczpospolitej. Dużo rzadziej niż o tym kroku mówi się o początkach konfliktu o Zaolzie. Oraz o niewypowiedzianej wojnie, którą dwie dekady wcześniej wszczął rząd w Pradze.
Już od wiosny 1918 roku trwały ustalenia między politykami czeskimi i polskimi, mające na celu podział pogranicznego Śląska Cieszyńskiego zgodnie ze składem etnicznym.
5 listopada 1918 roku, gdy upadek Austro-Węgier stał się faktem, lokalne Rady Narodowe powołane w Cieszynie i Opawie zgodziły się tymczasowo przyjąć takie rozwiązanie, a w efekcie – uniknąć rozlewu krwi.
Kruchy kompromis na Zaolziu
Jak wyjaśnia Krzysztof Szelong, podział ten: „po stronie polskiej pozostawiał 77,3% obszaru, na którym zamieszkiwało 73% ludności polskojęzycznej, 22% ludności niemieckojęzycznej i 5% ludności czeskojęzycznej, po stronie czeskiej zaś 22,7% obszaru zamieszkiwanego przez ludność w 70% czeskojęzyczną, w 20% niemieckojęzyczną i w 10% polskojęzyczną”.
Postanowienie pozostało w mocy tylko do stycznia 1919 roku. W sytuacji, gdy Polaków wiązały boje w Galicji Wschodniej oraz powstanie wielkopolskie, wojska czechosłowackie uderzyły na sporny obszar, dążąc do zajęcia całego Śląska Cieszyńskiego.
W literaturze akt ten tłumaczy się polską „prowokacją”, a więc próbą przeprowadzenia na spornym obszarze wyborów do Sejmu Ustawodawczego.
Dziesięciokrotna przewaga wroga
Ofensywa ruszyła 23 stycznia 1919 roku. „Około 16 000 dobrze uzbrojonych żołnierzy czeskich natrafiło na opór około 1500 żołnierzy polskich oraz słabo uzbrojonych górników, hutników, kolejarzy i chłopów” – pisali Roman Heck i Marian Orzechowski w swojej Historii Czechosłowacji.
Siły czeskie dysponowały też pociągiem pancernym oraz oddziałami artyleryjskimi. Przewaga była miażdżąca, a mimo to usiłowano stawić czoła atakowi.
Masakra jeńców i decydująca bitwa pod Skoczowem
„Szokującym epizodem była masakra jeńców wziętych do niewoli 26 stycznia w czasie natarcia w okolicach Stonawy” – pisze Tomasz Maćkowiak. – „Czescy legioniści rozwścieczeni oporem mieli tam wystrzelać i zakłuć bagnetami kilkunastu polskich żołnierzy”. Zbrodnia tylko wzmocniła wolę oporu.
Do decydującej bitwy doszło pod Skoczowem, gdzie polscy obrońcy zahamowali ofensywę Czechów. Nim ruszyła ona ponownie, mocarstwa zachodnie wymusiły przerwanie walk. Konflikt, określany niekiedy mianem wojny polsko-czechosłowackiej, przyniósł po stronie polskiej nie tylko straty wśród żołnierzy, ale też kilkadziesiąt ofiar cywilnych.
Niedoszły plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim
Przynależność regionu – podobnie jak Górnego Śląska – miała zostać rozstrzygnięta drogą plebiscytu.
Strona polska przeprowadziła nawet próbne, sondażowe głosowanie, z którego wynikało, że 126 spośród 171 gmin opowie się za Rzeczpospolitą. Czesi mieli własne dane, dające o wiele bardziej korzystny dla nich wynik. Oficjalny plebiscyt nigdy się jednak nie odbył.
W obliczu bolszewickiej ofensywy na Warszawę przyparty do muru rząd Władysława Grabskiego zgodził się zrezygnować z demokratycznego rozwiązania i zdać na decyzję Rady Ambasadorów, w skład której wchodzili przedstawiciele Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Japonii.
„Najokropniejszy zawód”. Decyzja mocarstw w sprawie Zaolzia
Krok wydawał się konieczny, ale też – przyniósł katastrofalne skutki. 28 lipca 1920 roku Rada przyznała stanowiące kość niezgody Zaolzie Czechosłowacji, bez zważania na kryterium etniczne.
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego w swojej ostatniej odezwie wyraziła:
(…) uroczysty głos protestu przeciwko rozstrzygnięciom Rady Ambasadorów, oddającej ⅔ ludności Śląska Cieszyńskiego, w tym ok. 190 tys. Polaków państwu czeskiemu. Państwo polskie zawierzyło sprawiedliwości przedstawicieli wielkich mocarstw sojuszniczych i najokropniej zawiedzione zostało, a to w chwili, gdy Polska toczy walkę na śmierć i życie o niepodległość i wolność.
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Przedwojenna Polska w liczbach (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca jak naprawdę wyglądało życie w II RP.
Prawda o życiu naszych pradziadków
Bibliografia
- Heck R., Orzechowski M., Historia Czechosłowacji, Wrocław 1969.
- Kaglik G., Polsko – Czechosłowacki spór o Spisz i Orawę w latach 1918 – 1939, „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia”, nr 3 (2009).
- Maćkowiak T., Dalekie Zaolzie, „Polityka”, 3 października 2009.
- Przeperski M., Nieznośny ciężar braterstwa. Konflikty polsko-czeskie w XX wieku, Kraków 2016.
28 komentarzy