Michaił Gorbaczow został radzieckim gensekiem w 1985 roku. Ogłosił wielki program reform – pieriestrojki – wprost przyrównywany przez niego do rewolucji. Fundamentalne zmiany miały nastąpić w organizacji partii, gospodarce, życiu społecznym. Celem Gorbaczowa w żadnym razie nie było jednak obalenie systemu. Chciał tchnąć w socjalizm nowe życie.
Gorbaczow, rozpoczynając reformy i mając poczucie władzy niemal absolutnej, był przekonany, podobnie jak wcześniej Jurij Andropow, że poważne trudności ZSRR można przezwyciężyć na drodze reformy systemu gospodarczego i politycznego.
Reklama
Optymistycznie zakładał, że proponowana przez niego „rewolucyjna” zmiana wyzwoli w społeczeństwie niezbędną energię oraz zaangażowanie i zdecyduje o powodzeniu modernizacji.
„To był czas wielkich nadziei”
Rzeczywiście wśród znaczącej części społeczeństwa, zwłaszcza inteligencji w dużych miastach, oczekiwanie na zmiany było wyraźne. Noblistka Swietłana Aleksijewicz tak to charakteryzuje:
Tłumy ludzi z uszczęśliwionymi twarzami. „Wol-ność! Wol-ność!” Wszyscy tym oddychali. Gazety rozchwytywano. To był czas wielkich nadziei: jeszcze chwila a znajdziemy się w raju. Poznamy to nieznane zwierzę demokrację.
Biegaliśmy na wiece jak szaleni. Zaraz dowiemy się całej prawdy o Stalinie, o Gułagu, przeczytamy zakazane Dzieci Arbatu, przeczytamy inne dobre książki i zostaniemy demokratami! L…] Prędzej, prędzej! Czytajcie! Słuchajcie!
Nie wszyscy okazali się na to przygotowani… Większość ludzi nie żywiła wcale antyradzieckich nastrojów, chcieli tylko jednego dobrze żyć.
Reklama
Pokolenie reformatorów
Z perspektywy lat możemy powiedzieć, że to nastawienie okazało się iluzoryczne, jednakże w owym czasie dawało milionom mieszkańców państwa nadzieję, że oto młody przywódca dokona w krótkim czasie tego, o czym wielu z nich marzyło.
Nie myślano wtedy o kosztach reform, koniecznych wyrzeczeniach, cierpliwej, ogromnej pracy, którą całe społeczeństwo powinno wykonać. Nikt nie przypuszczał, że zmiany odbiorą ludziom marną „breżniewowską stabilizację”.
Przez dziesiątki lat obywatele ZSRR nie buntowali się przeciw komunistycznemu porządkowi, bojąc się bezwzględnych kar, napiętnowania siebie i swoich najbliższych. Choć wewnątrz mogli pozostawać niepokorni, na zewnątrz zazwyczaj tego nie wyrażali.
Do czasów Gorbaczowa nie powiedziano im, że tak dalej być nie musi, że mogą zamanifestować swoją niezgodę na reguły, które im narzuciła władza. Na pewno nie chcieli wówczas rewolucji, obawiali się jej bardziej niż inne narody, wiedzieli bowiem, co ona oznaczała.
Pokolenie Gorbaczowa, które nie doświadczyło osobiście skutków rewolucji [bolszewickiej], ale zostało „odarte ze złudzeń” przez wojnę, poparło nowego przywódcę, bo chciało lepszego życia. Wtedy się wydawało, że właśnie to pokolenie, lepiej wykształcone, znające reguły socjalistycznego świata, będzie miało większe szanse, by przeprowadzić zmiany.
Rosyjska specyfika. Czy system można było zreformować?
Reformy były bez wątpienia formą „rewolucji przeprowadzanej od góry” narzuconej społeczeństwu przez proreformatorsko nastawioną część elit politycznych i samego Gorbaczowa. W warunkach radzieckich był to jedyny znany, ale i jedyny możliwy mechanizm dokonywania przeobrażeń. Był to wybór polityczny rządzących, realizowany w powiązaniu ze sferą gospodarczą i społeczną.
Reklama
Gorbaczow nie zakładał radykalnych zmian systemu politycznego, a jedynie jego doskonalenie, chciał wprowadzać „rewolucyjne zmiany ewolucyjnymi metodami”.
Czy w połowie lat osiemdziesiątych można jeszcze było reformować system? Większość badaczy uważa, że nie. Inni sądzą, że naprawę trzeba było rozpocząć zdecydowanie wcześniej, poczynając – na wzór chiński – od modernizacji gospodarki państwa, a zachowując autorytarny charakter rządów.
W przeszłości próby reformowania Rosji kończyły się niepowodzeniem, a podejmowali je zawsze przedstawiciele władzy: Sergiej Witte, Piotr Stołypin, a także car Aleksander II.
Wszyscy oni starali się inicjować zmiany, jednak by to czynić musieli uwzględniać specyfikę swojego kraju. Specyfiką zaś systemu rosyjskiego była i jest dominacja władzy wykonawczej; rosyjska władza przedstawicielska, także obecnie, jest marginalizowana i postrzegana jako rezultat politycznego kompromisu elit.
Reklama
Przez cały okres swej historii Rosjanie pozostawali w okowach systemów silnie scentralizowanych, zhierarchizowanych, prowadzących drogą od absolutyzmu, przez totalitaryzm i autorytaryzm.
Niejednokrotnie przypisuje się tej nacji specyficzną cechę mentalności konserwatywnej, polegającą m.in. na swoistym posłuszeństwie rządzonych wobec autorytetu władzy, na odmawianiu obywatelom przez stulecia prawa do posiadania własnego zdania, personalnej tożsamości i w konsekwencji na braku ich samodzielności. (…)
Trzy etapy pieriestrojki
Okres ponad sześcioletnich rządów Gorbaczowa można podzielić na kilka podokresów. Na lata 1985–1986 przypada pierwszy etap reform, zwany „srebrnym wiekiem pieriestrojki”, w którym przedstawiono najważniejsze problemy modernizacji systemu, a poparcie dla reform było najwyższe.
Kolejny etap związany jest z latami 1987–1988, czyli kontynuowaniem reform gospodarczych, ale i położeniem większego nacisku na procesy społeczne, próby demokratyzacji, jawności (głasnosti) i nowego myślenia (nowogo myszlenija). W okresie tym realizowany był program aktywnych zmian w stosunkach zewnętrznych.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Na rok zaś 1989 i początek 1990 przypada ostatni etap reform związany z próbą przebudowy systemu politycznego. W roku 1991 dochodzi do bezwzględnej walki o władzę, którą rozpoczyna w sposób symboliczny próba zamachu stanu – tzw. pucz Janajewa (19 sierpnia), a kończy zamach stanu Jelcyna, Krawczuka i Szuszkiewicza (8 grudnia).
Następuje rozwiązanie ZSRR i powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw. (…) Ostatnim momentem kończącej się ery Gorbaczowa było odejście polityka ze stanowiska prezydenta. (…)
Reklama
„Manifest pieriestrojki”. Wielki plan Gorbaczowa
Pojęcie pieriestrojka wprowadzone zostało początkowo, by określić zmiany i nowy sposób myślenia, próby nowej organizacji państwa, działań partii, by podkreślić dynamizm zmian, a zarazem przeciwstawić się istniejącej rzeczywistości utrwalonej w okresie breżniewowskiego zastoju.
Idee te nowy generalny sekretarz partii przedstawił w wystąpieniu na plenum KC 1 kwietnia 1985 roku, które zostało nazwane symbolicznie „manifestem pieriestrojki”.
Gorbaczow zwrócił uwagę na konieczność przyspieszenia rozwoju naukowo-technicznego wybranych dziedzin gospodarki, podniesienia poziomu życia ludności, poprawy zaopatrzenia, rozwoju sfery usług. Apelował, by gospodarka „wstąpiła na drogę intensywnego rozwoju”, mającego doskonalić mechanizmy systemu zarządzania. Położył nacisk na tzw. czynnik ludzki (czełowieczeskij faktor), wskazał, że jest to ważny element modernizacji systemu radzieckiego, za pilne uznał „pozyskiwanie młodych inicjatywnych pracowników”.
W jego przemówieniach z lat 1985–1986 pieriestrojka jest określana jako proces: „głęboki”, „wszechstronny”, obejmujący „wszystkie sfery życia społeczeństwa”, którego celem jest pobudzenie aktywności społecznej, „zwiększenie roli rad, związków zawodowych, Komsomołu, ludowych form kontroli, pracowniczych zespołów”. Uważał, że przebudowa powinna „otworzyć przed społeczeństwem nowe horyzonty”. Mówił też o potrzebie działania „po nowemu” w zakładach pracy, jak i w aparacie partyjnym.
Problematyczna jawność
Gorbaczow przekonywał, iż to nie jest jednorazowe działanie, a proces, który ma charakter przełomowy, porównywał go niejednokrotnie do rewolucji. Rada Ministrów zaczęła realizować plany gospodarczego przyspieszenia. Podjęto też decyzję o zwołaniu zjazdu partii, na którym miano przyjąć program rozwoju kraju do końca lat dziewięćdziesiątych, nowe dokumenty programowe oraz zasady wyboru władz. Rozpoczęto walkę z pijaństwem i alkoholizmem.
W odróżnieniu od swoich poprzedników Gorbaczow ciągle podróżował po kraju, często składał wizyty zagraniczne. Odwiedzał zakłady pracy i kołchozy, spotykał się z młodzieżą. Wszędzie podkreślał potrzebę reform i ich znaczenie.
Reklama
Z biegiem czasu projekt pieriestrojki rozrastał się, wprowadzono do niego ideę jawności (głasnosti). Ten pomysł ekipy Gorbaczowa nie został przyjęty jednoznacznie. Przywódca uważał, że by dalej reformować państwo, trzeba to robić przy otwartej kurtynie. W praktyce miało to oznaczać, iż prawo do krytyki rzeczywistości nie tylko powinno być jak dotychczas udziałem wybranych, ale także zwykłych obywateli.
Polityka głasnosti nie mieściła się w dotychczasowych kanonach systemu radzieckiego. Burzyła zasady systemu opartego na podporządkowaniu, hierarchii, centralizmie partyjnym, posłuszeństwie, wymuszonej jednomyślności. Pieriestrojka bez głasnosti nie dokonałaby tak znaczących zmian w sposobie myślenia, w tworzącej się nowej świadomości społeczeństwa. Jawność była najbardziej demokratyczną częścią planu reform, ale też w perspektywie czasu niosła największe konsekwencje.
Kulisy reform i upadku radzieckiego imperium
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Alicji Stępień-Kuczyńskiej pt. Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego w 2020 roku.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
