W przededniu rewolucji bolszewickiej Rosję zamieszkiwało kilkanaście milionów muzułmanów. Leninowi i Stalinowi bardzo zależało na przeciągnięciu ich na stronę bolszewików. Aby osiągnąć cel byli nawet gotowi zrezygnować z kluczowego dla komunistów podziału na „ludzi pracy” i „wyzyskiwaczy”.
Przed 1917 rokiem Lenin podkreślał, że Wschód ma wielkie znaczenie w walce o władzę. Wytrwale głosił hasło samostanowienia narodów, bo liczył, że ruchy narodowe wśród ludów kolonialnych odegrają rozstrzygającą rolę w ogólnoświatowej rewolucji.
Reklama
Hojne obietnice dla muzułmanów
To przekonanie – które po dojściu Lenina do władzy uległo jeszcze wzmocnieniu – wyjaśnia, dlaczego bolszewicki przywódca i jego rząd wkładali tyle starań w pozyskanie sympatii ludów wschodnich zamieszkujących tereny dawnego imperium.
Panislamizm, panturkizm, ortodoksja religijna – podczas rewolucji rząd sowiecki wyzyskiwał wszystkie te hasła, miłe sercu muzułmanów, aby zdobyć poparcie na terenach islamskich i przeniknąć do azjatyckich posiadłości krajów zachodnich.
Na początku grudnia 1917 roku władze sowieckie wydały podpisaną przez Lenina i Stalina odezwę do rosyjskich i zagranicznych muzułmanów, w której w zamian za poparcie złożyły im bardzo hojne obietnice:
Muzułmanie z Rosji, Tatarzy znad Wołgi i z Krymu, Kirgizi i Sartowie z Syberii i Turkiestanu, Turcy i Tatarzy z Zakaukazia, Czeczeni i ludy górskie z Kaukazu i wszyscy, których meczety i domy modlitwy zostały zburzone, których przekonania i obyczaje podeptali carowie i ciemięzcy Rosji: wasze przekonania i zwyczaje, wasze instytucje narodowe i kulturalne są już na zawsze wolne i nietykalne.
Organizujcie swe życie narodowe zupełnie swobodnie. Jest to wasze prawo. Wiedzcie, że wasze prawa, tak jak prawa wszystkich narodów Rosji, są objęte potężną ochroną przez rewolucję i jej organy, rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich.
Komunistyczna odezwa obiecywała ponadto uchylenie międzynarodowych umów w sprawie podziału Turcji, w tym układów przewidujących oddanie Konstantynopola Rosji i oderwanie od Turcji tureckiej części Armenii. Treść odezwy nie pozostawiała wątpliwości, że reżim sowiecki, unikając tradycyjnego podziału na „ludzi pracy” i „wyzyskiwaczy”, usiłuje zdobyć poparcie wszystkich muzułmanów.
Reklama
Ogólnorosyjski ruch muzułmański
Wpływy marksizmu wśród muzułmanów rosyjskich były bardzo ograniczone, a tam, gdzie istniały (Władykaukaz, Baku, Kazań), miały charakter mienszewicki. Myśl liberalna i eserowska oddziałała na muzułmanów znacznie silniej niż marksizm. W listopadzie 1917 roku rząd sowiecki nie miał praktycznie żadnego oparcia dla działań politycznych na obszarach muzułmańskich.
Bolszewicy próbowali więc pozyskać sobie ogólnorosyjski ruch muzułmański, mimo że ideologia tego ruchu całkowicie różniła się od bolszewizmu i choć wcześniej jego przywódcy nie raz okazywali wrogość Leninowi i jego polityce.
W grudniu 1917 roku istniały już organy ruchu muzułmańskiego: Medżlis, czyli Zgromadzenie Ustawodawcze z siedzibą w Kazaniu, trzy ministerstwa (Wyznań Religijnych, Oświaty i Finansów) i Rada Muzułmańska, czyli Szura, obradująca w Piotrogrodzie. Szura miała do dyspozycji kilka tysięcy żołnierzy muzułmańskich, w większości Tatarów nadwołżańskich, weteranów armii carskiej.
W guberniach zamieszkanych przez muzułmanów i we wszystkich dużych miastach Rosji Szura utworzyła swoje filie, które miały zdobywać jej zwolenników i organizowały kampanię wyborczą do Zgromadzenia Ustawodawczego. Przewodniczącym Szury i wszystkich jej terenowych organizacji był osetyński mienszewik Achmed Calikow.
Reklama
Oferta dla Calikowa
W grudniu 1917 roku Stalin skontaktował się z Calikowem i zaproponował mu wejście do rządu sowieckiego na pozornie bardzo korzystnych warunkach. „Aby nawiązać współpracę z [sowieckim] rządem – zapewnił go – Komitet Wykonawczy muzułmanów nie musi bynajmniej występować pod takim czy innym szyldem partyjnym, wystarczą zwyczajne, lojalne stosunki, tak aby jego działalność na rzecz muzułmańskich mas pracujących mogła się szybko rozwijać”.
Gdyby Calikow chciał współpracować na takich warunkach, dodawał Stalin, mógłby zostać przewodniczącym Komisariatu Muzułmańskiego, który rząd sowiecki zamierza stworzyć w najbliższej przyszłości. Calikow jednak, mając poparcie większości Medżlisu, odrzucił propozycję i na forum Zgromadzenia Ustawodawczego, gdzie kierował frakcją muzułmańską, w ostrym tonie zaatakował bolszewików za sposób traktowania przez nich mniejszości narodowych.
Po nieudanej próbie zdobycia poparcia muzułmańskiego Komitetu Wykonawczego, a wraz z nim całego aparatu ogólnorosyjskiego ruchu muzułmańskiego, Stalin podjął rozmowy z innymi politykami muzułmańskimi, którzy zaczęli zjeżdżać do Piotrogrodu na obrady Konstytuanty. Na początku stycznia namówił do współpracy trzech delegatów.
Wachitow zamiast Calikowa
Najwybitniejszą postacią był wśród nich inżynier z Kazania Mułłanur Wachitow, dwudziestosiedmioletni Tatar nadwołżański, któremu Stalin zaproponował stanowisko przewodniczącego, odrzucone przez Calikowa. Wiosną 1917 roku Wachitow założył z kilkoma przyjaciółmi Muzułmański Komitet Socjalistyczny, mający wyraźnie marksistowską orientację.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Komitet składał się z zaledwie kilkunastu osób, ale mimo to panislamista Wachitow liczył, że jego organizacja „upowszechni ideę socjalizmu w całym świecie muzułmańskim”. W 1917 roku komitet byłnastawiony promienszewicko, potępił lipcowy pucz Lenina i poszedł do wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego wspólnie z innymi partiami socjalistycznymi, a nie z bolszewikami.
Kiedy jednak Wachitow otrzymał propozycję objęcia najwyższego dla muzułmanina stanowiska w nowym rządzie, zerwał z dotychczasowymi współpracownikami i przystał do bolszewików. Oprócz niego Stalin pozyskał też Galimdżana Ibragimowa, pisarza tatarskiego, i Szerifa Manatowa, dawnego funkcjonariusza ochrany i delegata z Baszkirii.
Reklama
Bezpośrednio podlegli Stalinowi
Chociaż nazwa nowo powstałego komisariatu sugerowała szczebel ministerialny, reprezentowany w Radzie Komisarzy Ludowych, w rzeczywistości był on tylko wydziałem Komisariatu Spraw Narodowościowych, podległym bezpośrednio Stalinowi. Jego zadania obejmowały organizowanie komórek partyjnych, szerzenie komunistycznej propagandy i pomoc reżimowi sowieckiemu w niszczeniu niezależnych partii i organizacji rosyjskich muzułmanów.
Wachitow wykazał się dużą energią. Wysłał do guberni emisariuszy, polecając im otwierać lokalne filie komisariatu, tak zwane biura muzułmańskie (musbiuro). W marcu i kwietniu 1918 roku zwołał konferencje muzułmańskie w guberniach pod władzą sowiecką i utworzył gubernialne komisariaty muzułmańskie (gubmuskomy) w Ufie, Orenburgu, Kazaniu i Astrachaniu. W ciągu kilku miesięcy regiony muzułmańskie i duże miasta Rosji Sowieckiej pokryły się siecią musbiuro i gubmuskomów.
Prowadziły one wśród ludności tureckiej agitację przeciwko ogólnorosyjskiemu ruchowi muzułmańskiemu i wzywały tubylców do wstępowania w szeregi Armii Czerwonej. Działalność propagandowa Komisariatu Muzułmańskiego była szczególnie intensywna wśród tureckich żołnierzy, wziętych do niewoli przez armię carską.
Starania o autonomię
Ustanowienie reżimu sowieckiego i wybuch wojny domowej skłoniły przywódców ogólnorosyjskiego ruchu muzułmańskiego do przyspieszenia starań o autonomię. Trudność polegała na tym, że deputowani do Medżlisu, obradującego od 20 listopada 1917 roku do połowy stycznia 1918 roku, nie mogli się zdecydować, który rodzaj autonomii najlepiej odpowiada Tatarom.
Jedna grupa, zwana Toprakçilar Fraksyonu (czyli frakcja terytorialna), pragnęła autonomicznego państwa nadwołżańsko-uralskiego; druga, tak zwana Turkcüler Fraksyonu (frakcja turecka), postulowała system, który zjednoczyłby wszystkie ludy tureckie w Rosji.
Istniało poza tym małe ugrupowanie lewicowe, nawołujące do kompromisu z władzami sowieckimi. Nie mogąc dojść do zgody, Medżlis powołał komisję do rozstrzygnięcia kwestii, po czym rozwiązał się. Komisja, obradująca w Kazaniu, opowiedziała się pod koniec lutego 1918 roku za autonomicznym państwem nadwołżańsko-uralskim i wydała dyrektywę w sprawie zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego tego regionu.
Reklama
Walki w Kazaniu
Bolszewicy jednak nie pozwolili na urzeczywistnienie tych planów. 13/26 lutego, dowiedziawszy się o uchwale komisji, władze sowieckie w Kazaniu zorganizowały sztab rewolucyjny i aresztowały kilku Tatarów związanych z miejscową Szurą. Potem wystosowały ultimatum do wszystkich organizacji muzułmańskich w mieście z żądaniem podporządkowania się natychmiast Kazańskiemu Komisariatowi Muzułmańskiemu.
Tatarzy odrzucili ultimatum i schronili się w dzielnicy Kazania zamieszkanej przez tubylców. Wywiązały się krótkie walki. W dzielnicy autochtonów bolszewicy uzbroili wcześniej grupę muzułmańskich mistyków, z niejakim Wajsowem na czele, którego „legionów” zamierzali użyć przeciwko wojskom Szury. Wajsow jednak zginął zabity przez gniewny tłum Tatarów, a jego podwładni zostali rozbrojeni.
Dzielnicę musiano zdobywać z zewnątrz i dokonano tego kilka dni później przy pomocy oddziału czerwonych marynarzy, świeżo przybyłych z Moskwy. Kazańska Szura została zamknięta, a jej oddziały wojskowe poszły w rozsypkę. 10/23 kwietnia 1918 roku aresztowano komisję, która opowiedziała się za autonomią, a dwa dni później w Ufie zamknięto pozostałe instytucje ogólnorosyjskiego ruchu muzułmańskiego.
Na mocy oficjalnego rozporządzenia Komisariatu Spraw Narodowościowych wszystkie funkcje i całe mienie Medżlisu i podległych mu organizacji przekazano Komisariatowi Muzułmańskiemu. Wachitow i jego organizacja posłużyli więc za narzędzie, za którego pomocą bolszewicy opanowali ogólnorosyjski ruch muzułmański, gdy jego przywódcy odmówili współpracy.
Reklama
Tatarsko-Baszkirska Republika Autonomiczna
Na początku maja 1918 roku Wachitow zwołał konferencję komunistów i ich sympatyków z rejonu Kazania, poświęconą sprawie utworzenia państwa tatarskobaszkirskiego. Zamierzał wskrzesić pod sowieckimi auspicjami państwo nadwołżańsko-uralskie, które proponowała komisja rozwiązanego Medżlisu.
Na konferencji panowała nacjonalistyczna atmosfera. Mówcy prześcigali się w odmalowywaniu przyszłych triumfów islamu i podkreślaniu znaczenia tatarskiej republiki socjalistycznej dla losów całej Azji. Wbrew protestom rosyjskich delegatów konferencja przegłosowała powołanie do życia Tatarsko-Baszkirskiej Republiki Autonomicznej.
Miała ona obejmować nie tylko obszary zamieszkane przez te dwie nacje, ale także tereny innych mniejszości narodowych, takich jak Czuwasze (którzy choć prawosławni, prosili o włączenie do nowego państwa muzułmańskiego) i Maryjczycy (również prawosławni). Wachitow nazwał uchwałę wielkim krokiem na drodze do realizacji radykalnej idei panislamskiej.
Dziękując za poparcie Stalinowi i Leninowi – w tej kolejności – zamknął konferencję triumfalnymi słowami: „Uważamy Republikę Tatarsko-Baszkirskąza ognisko rewolucyjne, z którego buntownicze iskry socjalistycznej rewolucji przenikną do serca Wschodu!”.
Rosyjska Partia Komunistów Muzułmanów
Pod koniec maja Wachitow miał już mocną bazę polityczną: wysokie stanowisko w Komisariacie Spraw Narodowościowych, poparcie Stalina, jego przewodniczącego, sieć organizacji terenowych (musbiuro i gubmuskomów) oraz obietnicę autonomicznego państwa muzułmańskiego w samym centrum Rosji Sowieckiej.
Brakowało mu tylko własnej organizacji partyjnej. W celu jej utworzenia Wachitow zwołał w czerwcu 1918 roku konferencję wszystkich oddziałów terenowych Komisariatu Muzułmańskiego. Na naradzie utworzono Rosyjską Partię Komunistów (bolszewików) Muzułmanów i odrębny Komitet Centralny Komunistów Muzułmanów.
Reklama
Nie jest jasne, czy Wachitow podjął to śmiałe przedsięwzięcie za zgodą Komitetu Centralnego RKP. Tak czy inaczej Moskwa nie zdążyła interweniować; zanim bowiem plany Wachitowa doczekały się realizacji, cały aparat partyjny i państwowy, który budował od chwili mianowania na przewodniczącego Komisariatu Muzułmańskiego, runął z trzaskiem.
Korpus Czechosłowacki przepędza bolszewików
Latem 1918 roku Korpus Czechosłowacki, przewożony z rosyjskich obozów jenieckich przez Syberię na europejski front zachodni, starł się z bolszewikami i zajął kilka miast przy linii kolejowej. Bunt Czechów wystarczył, aby władza sowiecka w regionie nadwołżańsko-uralskim, i tak niezbyt mocna, upadła.
Komuniści i inne siły związane z reżimem bolszewickim pospiesznie wycofały się z guberni kazańskiej na zachód wraz z Armią Czerwoną. Musbiuro i gubmuskomy z dnia na dzień przestały istnieć. Sam Wachitow wpadł w ręce Czechów w Kazaniu i został rozstrzelany razem z gronem miejscowych bolszewików.
Muzułmańscy komuniści, pozbawieni przywódcy i politycznego aparatu, byli zdani całkowicie na łaskę Moskwy, która nie zwlekała z pokazaniem im swojej siły. W listopadzie 1918 roku Komitet Centralny RKP zwołał w Moskwie zjazd komunistów muzułmanów. Przemawiając do delegatów, Stalin prawił im komplementy: „Nikt nie zasypie przepaści między Zachodem a Wschodem tak łatwo i tak szybko jak wy, bo przed wami stoją otworem drzwi do Persji i Indii, Afganistanu i Chin”.
Ale władze sowieckie uważały, że muzułmańscy komuniści powinni spełnić swą misję pod ścisłym nadzorem Rosyjskiej Komunistycznej Partii. Zjazd musiał podpisać na siebie wyrok śmierci, rozwiązując Rosyjską Partię Komunistów Muzułmanów i podporządkowując musbiuro i gubmuskomy lokalnym oddziałom RKP.
Biuro Centralne Organizacji Muzułmańskich RKP(b)
Nazwę Komitetu Centralnego rozwiązanej partii zmieniono na Biuro Centralne Organizacji Muzułmańskich RKP(b), które podlegało bezpośrednio Komitetowi Centralnemu partii rosyjskiej. Stalin zostałwybrany na stałego przedstawiciela tego ostatniego przy Biurze Centralnym.
Reklama
Te zmiany organizacyjne były wyrazem faktu, że młody ruch muzułmańskich komunistów przestał istnieć jako niezależna siła. Nic nie zostało z jego dawnej pozycji z wyjątkiem tego, że wciąż zachowywał ogólnorosyjską, muzułmańską postać, ale nawet to nie potrwało długo.
W marcu 1919 roku Biuro Centralne, powstałe na listopadowym zjeździe, zostało przekształcone w Centralne Biuro Komunistycznych Organizacji Narodów Wschodu, które obejmowało również organizacje narodowości niemuzułmańskich; na jego czele stanął Mustafa Subhi, Turek osmański i członek III Międzynarodówki, pochodzący z Konstantynopola.
Wkrótce potem sam Komisariat Muzułmański został rozwiązany. Zastąpił go Komisariat Tatarsko-Baszkirski o odpowiednio węższym polu działania. Wraz z nim utworzono inne regionalne komisariaty (na przykład dla Turkiestanu, Zakaukazia). Innymi słowy wiosną 1919 roku nie tylko organizacje muzułmańskich komunistów w Rosji, ale samo pojęcie islamu znikło z sowieckiego życia politycznego.
Wydarzenia pokazały, że z punktu widzenia Moskwy zbyt niebezpiecznie jest wykorzystywać panislamizm na sowieckim terytorium, bo doprowadziło to do powstania odrębnej organizacji partyjnej i pozbawiło przywódców bolszewickich kontroli nad muzułmanami.
Reklama
Historia powstania Związku Sowieckiego
Tytuł, lead, i śródtytuły pochodzą od redakcji. W celu zachowania jednolitości tekstu usunięto przypisy, znajdujące się w wersji książkowej. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów i skrócony.
