Tempo upadku carskiego reżimu zszokowało świat. W 1914 roku Rosja uchodziła za jedno z najpotężniejszych mocarstw świata. W marcu 1917 roku 300-letnie rządy Romanowów dobiegły jednak końca wraz z abdykacją Mikołaja II. Także próba zaprowadzenia demokracji zakończyła się porażką. rząd tymczasowy upadł już po 8 miesiącach. Na skutek nowego puczu władzę przejęli bolszewicy, do niedawna uważani za niegroźnych ekstremistów. Jak im się to udało?
W czasach ZSRR naukowcy z bloku wschodniego nie szukali odpowiedzi daleko. Oficjalne wyjaśnienia sukcesu rewolucji październikowej były, jak podkreśla Peter Waldron w pracy Long-Term Causes of the Russian Revolution, „zaskakująco jednowymiarowe”.
Reklama
Zgodnie z myślą marksistowsko-leninowską przyjmowano, że upadek samodzierżawia musiał nastąpić. Tak samo musiał polec „marny cień caratu”, rząd tymczasowy. Procesy dziejowe prowadziły zaś nieuchronnie do władzy proletariatu.
Dzisiaj takie propagandowe tłumaczenie brzmi wyjątkowo naiwnie. Ogółem nie wydaje się, by źródła bolszewickiego triumfu miały wyraźny związek z ideologią, z konkretną wizją polityczną Lenina, Trockiego i innych rewolucjonistów. „Jak na reżim tak bardzo przesiąknięty politykierstwem jak Związek Sowiecki, polityka odegrała zaskakująco małą rolę u źródeł rewolucji” – kontynuuje swoją myśl Peter Waldron.
Jakie czynniki były więc decydujące? Co sprawiło, że bolszewicy przejęli kontrolę nad Rosją?
1. Kontynuacja wojny
W bezpośrednim następstwie upadku caratu władzę w Rosji przejęły siły umiarkowane. Przed rządem tymczasowym, kierowanym przez Gieorgija Lwowa, a następnie Aleksandra Kiereńskiego, stały ogromne wyzwania.
Reklama
Był marzec 1917 roku (według kalendarza gregoriańskiego), a Rosja od niemal trzech lat prowadziła niemożliwą do wygrania wojnę. Globalny konflikt zdemaskował wszystkie słabości rosyjskiego wojska – zacofanego, słabo uzbrojonego, niezdyscyplinowanego. Przede wszystkim jednak mordercze, długotrwałe walki do reszty nadwyrężyły niewydolną gospodarkę państwa carów.
Zaopatrzenie oddziałów było na początku 1917 roku krytyczne. Brakowało amunicji, uzbrojenia, a nawet żywności. Wojna przyniosła też państwu Romanowów koszmarne straty ludzkie i materialne.
Rosja poniosła największe ofiary z wszystkich państw Ententy. Według szacunków opublikowanych w 2001 roku przez Grigorija Kriwoszejewa, zginęło łącznie 2,2 mln rosyjskich żołnierzy, 3,3 mln zostało rannych. Śmierć poniosło poza tym 1,5 mln cywilów, głównie na skutek głodu i epidemii.
Mimo koszmarnych rezultatów konfliktu rząd tymczasowy nie podjął decyzji o wycofaniu się z walki. Kapitulacja oznaczałaby bowiem utratę olbrzymich terytoriów zachodnich okupowanych przez państwa centralne, łącznie z całym obszarem Królestwa Polskiego. Groziła też załamaniem relacji z mocarstwami zachodnimi.
Reklama
2. Nieudana ofensywa lipcowa
Potężna Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich już w marcu 1917 roku odmówiła poparcia jakiejkolwiek nowego natarcia przeciwko państwom centralnym. Mimo oporu społeczeństwa i koszmarnej sytuacji kraju rząd tymczasowy zdecydował o przeprowadzeniu wielkiej ofensywy, mającej wypchnąć Austriaków z okupowanych terytoriów.
Lipcowa ofensywa załamała się, nie przynosząc wymiernych rezultatów. Jej skutkiem była fala dezercji i lawinowy wzrostu poparcia dla skrajnych, bolszewickich postulatów w szeregach żołnierzy. Po ofensywie Aleksander Kiereński nie mógł już być pewien lojalności swoich oddziałów.
3. Drożyzna i niedobory żywności
Kontynuacja wojny uniemożliwiała zaradzenie potężnym problemom trapiącym ludność cywilną. Zapaść gospodarcza była kluczowym czynnikiem w upadku caratu. Rząd tymczasowy niewiele jednak zrobił by zaradzić sytuacji.
Okropna drożyzna tylko się pogłębiała. Chronicznie brakowało żywności, a także opału, koniecznego do przetrwania kolejnej zimy. Władze nie reagowały też na nasilające się rozruchy chłopskie i postulaty rozdziału ziemi.
Reklama
4. Bunt Korniłowa
Aleksander Kiereński musiał się liczyć nie tylko z oporem społeczeństwa, ale też buntem wysokich oficerów lub uzurpacją ze strony konkurentów politycznych. Richard Pipes, autor klasycznego opracowania Rewolucja rosyjska, twierdzi, że minister wojny, a następnie premier źle ocenił sytuację w kraju. Najbardziej obawiał się prawicowego przewrotu, nie zaś komunistów.
Gdy w sierpniu 1917 roku po władzę usiłował sięgnąć generał Ławr Korniłow, wzywający do zaostrzenia kar w wojsku i wzmocnienia wysiłku zbrojnego, Kiereński wezwał na ratunek Radę Delegatów. Nie tylko ukazał słabość swojego gabinetu, ale też pozwolił na uzbrojenie bojówek Rady, nad którymi nie miał żadnej kontroli.
W następstwie buntu Korniłowa jeszcze bardziej wzrosło poparcie dla bolszewików. We wrześniu mieli już oni faktyczną kontrolę nad piotrogrodzką Radą Delegatów.
5. Ukryte słabości carskiego reżimu
Wśród przyczyn triumfu bolszewików na pierwszy plan wysuwają się te związane z katastrofalnym przebiegiem wojny. Reżim gnił jednak od dawna, a niezdolność caratu do radzenia sobie z wyzwaniami nowoczesności położyła podwaliny pod obie rewolucje – lutową i październikową.
W 1914 roku Rosja uchodziła za jedno z najpotężniejszych, jeśli nie najpotężniejsze mocarstwo świata. Jej siła była jednak ułudą. „Autorytet caratu stopniowo kruszał na przestrzeni XIX stulecia” – podkreśla Peter Waldron.
W państwie niezwykle zróżnicowanym narodowościowo oparcie łatwo znajdowały ruchy nacjonalistyczne. Późne i chaotyczne zniesienie poddaństwa sprawiło, że miasta zapełniły się rzeszami zbiedniałych, podatnych na ekstremistyczne hasła chłopów. Rozległość kraju potęgowała zaś tendencje odśrodkowe i stanowiła pożywkę dla korupcji, paraliżującej aparat władzy.
Reklama
Modernizacja, towarzysząca XIX stuleciu, nie skłoniła carów do demokratyzacji życia społecznego i szukania nowych form władzy. Reakcją było wzmacnianie aparatu ucisku i robienie kroków w tył tylko, gdy nie dało się ich uniknąć. „Ostatni Romanowie wierzyli, że nie muszą zaprzątać sobie głowy nowoczesnością” – komentuje Peter Waldron. Nie mogli popełnić większego błędu.
Rosja w przededniu rewolucji bolszewickiej
Bibliografia
- Nadège Mougel, World War I casualties, Reperes 2011.
- Pipes Richard, Rewolucja rosyjska, PWN 1994.
- Revolutionary Russia: New Approaches, red. Rex A. Wade, Psychology Press 2004.
- Waldron Peter, Long-Term Causes of the Russian Revolution [w:] A Companion to the Russian Revolution, red. Daniel Orlovsky, Wiley Blackwell 2020.
7 komentarzy