Obawy przed wybuchem wojny sprawiły, że w instytucjach państwowych, kościelnych, ale też prywatnych latem 1939 roku podjęto prace w kierunku zabezpieczenia i ukrycia najcenniejszych zbiorów. Dzięki temu udało się uratować i wywieźć za granicę na przykład arrasy wawelskie. Nikt jednak nie był w stanie przewidzieć jak wielka okaże się skala grabieży prowadzonej przez niemieckiego okupanta.
Przygotowania do zagarnięcia dzieł sztuki o największej wartości władze niemieckie prowadziły jeszcze przed inwazją na Polskę. W tym celu nad Wisłę wysyłano ekspertów, by pod płaszczykiem akademickiej współpracy prowadzili wstępne oceny i inwentaryzacje.
Reklama
Po upadku II Rzeczpospolitej Niemcy nie ograniczali się jednak tylko do wywożenia zbiorów najcenniejszych. Rozkradano lub niszczono wszystkie kolekcje. Jeśli nie robiło tego państwo, to na własną rękę działali niemieccy urzędnicy czy oficerowie.
„Okupanci rabowali dobra kultury z naszych zbiorów, czasem z zimną krwią niszczyli bezcenne skarby” – komentują Włodzimierz Kalicki i Monika Kuhnke na kartach książki Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy. – „Szczytem barbarzyństwa było metodyczne spalenie najcenniejszych ksiąg z narodowych zbiorów i innych bibliotek przechowywanych w magazynie Biblioteki Krasińskich przy ulicy Okólnik w Warszawie”.
Pół miliona dzieł sztuki
Podaje się, że straty wojenne nad Wisłą obejmują pół miliona dzieł sztuki. Tomasz Śliwiński z Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu przytacza też inny szacunek, według którego Polska straciła łącznie 70% całego dorobku kulturowego.
Trzeba jednak mieć na uwadze, że liczby te są niemożliwe do weryfikacji. Przedwojenne placówki muzealne najczęściej nie posiadały inwentarzy, albo ich dokumentacja uległa zniszczeniu.
Reklama
Nie ma nawet zgody co do tego, ile dokładnie muzeów, galerii i innych instytucji kultury działało w Polsce przed wybuchem wojny. Niektóre źródła mówią o 130 muzeach. Inne – o prawie 300.
Nawet tam, gdzie dzieła zostały spisane, rzadko je fotografowano. Było też rzeczą zwyczajną, że w dokumentach pomijano dorobek najnowszy – obrazy czy rzeźby XIX-wieczne lub z okresu międzywojnia.
Wartość skradzionych i zniszczonych dóbr polskiej kultury
W bazie danych, którą od początku lat 90. XX wieku prowadzi Ministerstwo Kultury, znajduje się nie pół miliona rekordów, ale 63 000. Tylko tyle zrabowanych dzieł sztuki udało się wyszczególnić. Ledwie 10 000 z nich posiada fotografie.
W tej liczbie znajduje się około 13 000 utraconych obrazów, 8700 rycin i rysunków, 3500 rzeźb czy 45 000 mebli i wyrobów z drewna. Ponad 40% tych dzieł zrabowano ze zbiorów państwowych.
W sytuacji, gdy dokumentacja jest tak szczątkowa trudno nawet domyślać się faktycznej, monetarnej wartości wszystkich zniszczonych i zrabowanych dzieł sztuki. W 1947 roku Biuro Odszkodowań Wojennych przy Radzie Ministrów wyceniło straty polskie w tej dziedzinie na 721 milionów przedwojennych złotych. Kwotę tą można przeliczyć na w przybliżeniu 7 miliardów dzisiejszych złotych.
„Dane podano, kiedy niewątpliwie nie dysponowano jeszcze kompletną dokumentacją szkód. Aktualne straty Polski w dziedzinie kultury wyceniane są na około 20 miliardów dolarów” – dopowiada profesor Wojciech Kowalski, współautor pracy Zagrabione – odzyskane. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury.
Reklama
Poszukiwana trwają
Pomimo upływu czasu stale udaje się odnajdywać utracone obiekty. Specjaliści w tej dziedzinie twierdzą nawet, że dzięki rozwojowi technologii szanse na wyśledzenie zrabowanych dzieł są większe niż przed laty.
W 2020 roku Ministerstwo Kultury informowało, że tylko w ciągu wcześniejszych czterech lat odzyskano około 500 dóbr. Losy niektórych z nich to gotowy materiał na powieść sensacyjną.
Szczególnie ciekawe historie zabytków skradzionych i odzyskanych, często w niezwykłych okolicznościach, przedstawiają Włodzimierz Kalicki i Monika Kuhnke w książce Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy.
Praca zawiera rozdziały poświęcone 11 obiektom. „W sumie nie jest to nawet promil strat polskiej kultury z lat 1939-1945 i zarazem rejestru zdziczenia niemieckiego okupanta” – przyznają autorzy. Ale na pewno materiał „dający wyobrażenie o losach tysięcy obrazów, rzeźby, eksponatów sztuki użytkowej, o których wiemy niewiele więcej ponad to, że dziś ich zobaczyć nie możemy”.
Bibliografia
- Kalicki Włodzimierz, Kuhnke Monika, Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy, Wydawnictwo Agora 2021.
- Kowalski Wojciech, Kuhnke Monika, ZAGRABIONE – ODZYSKANE. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej, Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2011.
- Poznaj dzieła odzyskane, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 6 lipca 2020.
- T. Śliwiński: odzyskaliśmy sześć kolejnych polskich strat wojennych; prezentacja w czwartek w MNW, „Dzieje.pl”, 16 lipca 2021.
Fascynujące losy zagrabionych dzieł sztuki
