Rządzy ostatnich Jagiellonów zapisały się w polskiej tradycji jako złoty wiek pokoju i prosperity gospodarczej. Wbrew pozorom nie były to jednak czasy politycznej sielanki. Członkowie rodu toczyli wojny na niemal wszystkich granicach. Decyzje, jakie podjęli w krótkiej perspektywie doprowadziły do utraty tronów Czech oraz Węgier. W długiej – utorowały drogę do rozwoju potęgi państwa pruskiego i do niszczycielskich konfliktów o panowanie nad Bałtykiem.
Aleksander Jagiellończyk [król od 1501 roku] odziedziczył po Janie Olbrachcie bardzo złą sytuację międzynarodową Polski.
Reklama
Istniał niezażegnany konflikt Litwy z Moskwą, Mołdawia, która w traktacie z 1499 roku uzyskała niezależność od Polski, zgłaszała pretensje do Pokucia (z Kołomyją), nierozwiązane były sprawy krzyżackie.
Aleksander zawarł w 1503 roku rozejm z Turcją, nie zdołał jednak przeszkodzić zajęciu Pokucia przez Stefana, hospodara mołdawskiego, zaś próbę zmontowania koalicji antymoskiewskiej ze Szwecją przerwała jego śmierć.
Utracone trony Czech i Węgier
Wszystkie te nierozwiązane problemy na arenie międzynarodowej uległy zaostrzeniu za panowania Zygmunta Starego [od 1507 roku].
Zygmunt starał się zachować równowagę w rozwiązywaniu spraw „zachodnich” i „wschodnich”, ale odbywało się to na tle trzech wielkich ówczesnych konfliktów i procesów: narastającej rywalizacji między Habsburgami a Francją o hegemonię w zachodniej Europie, trwającej ekspansji Turcji, która znalazła się już nad południowo-wschodnią granicą Polski, oraz umacniania się państwa moskiewskiego.
Reklama
Na spotkaniu cesarza Maksymiliana, Zygmunta Starego i Władysława, króla Czech i Węgier, w Wiedniu w 1515 roku postanowione zostały zaślubiny dzieci Władysława – Ludwika i Anny z wnukami cesarza – Marią i Ferdynandem. Przedtem cesarz adoptował Ludwika do rodziny oraz przyrzekł sam poślubić Annę, gdyby nie doszło w ciągu roku do jej małżeństwa z jednym z jego wnuków.
Śmierć Ludwika na polu bitwy z Turkami pod Mohaczem w 1526 roku przyniosła nieoczekiwany koniec panowania dynastii jagiellońskiej w Czechach i na Węgrzech. Kraje te przeszły pod rządy Habsburgów. (…)
Ostatni etap konfliktu z Krzyżakami
Wybór na wielkiego mistrza księcia Fryderyka Wettyna, jednego z książąt Rzeszy (1498), oznaczał przeniesienie sporu z Krzyżakami na płaszczyznę stosunków z Niemcami, z którymi konfliktów nie było. Fryderyk odmówił Olbrachtowi złożenia hołdu lennego, co spowodowało rozpoczęcie przygotowań do zbrojnej wyprawy, jednak śmierć Olbrachta przerwała te działania.
Trzeba dodać, że w swym oporze Fryderyk miał poparcie cesarza Maksymiliana I i niektórych książąt Rzeszy. Sam Już zresztą w funkcji wielkiego mistrza czuł się także niemal udzielnym księciem. (…)
Albrecht próbował stworzyć wielką antypolską koalicję, m.in. z wielkim księciem moskiewskim Wasylem III, który zainteresowany był najazdem na swego zachodniego sąsiada. Z koalicji jednak nic nie wyszło, tak że Albrecht zdecydował się uderzyć sam, nie licząc się z tym, że ma przeciw sobie także Gdańsk i stany Prus Królewskich. Wojnę przegrał.
Reklama
Zygmunt doszedł niemal do Królewca, lecz ze względu na niesubordynację szlacheckiego pospolitego ruszenia oraz na toczone na froncie litewskim walki z Moskwą (Zygmunt był równocześnie wielkim księciem litewskim) zgodził się na tzw. kompromis toruński, wprowadzający zawieszenie broni na 4 lata.
Katastrofa hołdu pruskiego
W czasie gdy Albrecht starał się w Niemczech bezskutecznie (cesarz wolał wówczas dobre stosunki z Zygmuntem Starym aniżeli popieranie nader ambitnego księcia) o pomoc przeciw Polsce, powstał plan wypracowany z pomocą samego Marcina Lutra, twórcy niemieckiej reformacji, którego istotą miało być przekształcenie krzyżackiego państwa zakonnego w Prusach w luterańskie państwo świeckie.
W Polsce w otoczeniu Zygmunta, głównie pod wpływem Krzysztofa Szydłowieckiego, sterowanego dyskretnie przez cesarza i samego Albrechta, zwyciężyła myśl poparcia tej idei, a odrzucenia projektu Jana Łaskiego całkowitego wcielenia Prus Krzyżackich do Polski.
Szansa na to ostatnie rozwiązanie była wielka, tym bardziej że Albrecht nie miał poparcia papieża, a w Europie nie liczono na jego utrzymanie się w Prusach.
Reklama
W dniu 10 kwietnia 1525 roku na rynku krakowskim książę Albrecht złożył hołd (poprzedzony dwa dni wcześniej podpisanym traktatem), oddającego Prusy (obecnie Prusy Książęce) w lenno królowi polskiemu. Albrecht stawał się księciem w Prusach (dux in Prussia), a nie księciem Prus. Po wymarciu linii Albrechta i jego trzech braci lenno miało wrócić do Polski.
W ten sposób, mimo zawarowań interesów Polski, popełniony został jeden z największych błędów w naszej historii, a zarazem fakt o bardzo negatywnych dla historii Europy i świata skutkach. Legł on bowiem u podstaw powstania militarnego państwa pruskiego i wszystkich tego następstw.
Sprawę ostatecznie przegrał Zygmunt August, który na pierwszym miejscu stawiał problem rozszerzenia granic Litwy. Walcząc o Inflanty, zgodził się w 1563 roku na dopuszczenie po śmierci Albrechta i jego braci innej linii Hohenzollernów, a mianowicie linii, która rządziła w Berlinie (Brandenburgii).
Nieustanne wojny z Moskwą
Tymczasem na granicy Litwy z Moskwą trwały stałe wojny wywoływane przez tę ostatnią. Za Zygmunta I wojna z Moskwą toczyła się w trzech etapach: w latach 1507–1508, 1512–1522 i 1534–1537, a zakończyła się pięcioletnim rozejmem zawartym w 1542 roku z Iwanem IV Groźnym (1530–1584).
Reklama
Przyjętego przezeń tytułu cara, wyrażającego ideę Moskwy jako trzeciego Rzymu (zwierzchniczki prawosławia), Polska nie chciała uznać.
Po rozejmie przez około ćwierćwiecze trwał na granicy litewsko-moskiewskiej pokój, zaś po zwycięstwie Jana Tarnowskiego pod Obertynem w 1531 roku zdołano odzyskać i utrzymać Polesie.
W 1533 roku Zygmunt zawarł traktat pokojowy z sułtanem Sulejmanem, podtrzymujący polską neutralność w konflikcie habsbursko-tureckim. Traktat ten w 1553 roku został odnowiony przez Zygmunta Augusta.
Początek kwestii inflanckiej
Tymczasem rozejm litewsko-moskiewski, przedłużony do 1562 roku, został przerwany zajęciem w 1558 roku przez Iwana Groźnego niemal całych Inflant, bardzo przy tym przez niego zniszczonych.
W reakcji na to mistrz zakonu inflanckiego Gotthard Kettler oddał Inflanty Zygmuntowi Augustowi (jako wielkiemu księciu litewskiemu) pod dość skomplikowany prawnie protektorat.
Reklama
Z pretensjami do Inflant wystąpiła także Szwecja i Dania. W rezultacie w 1562 roku wybuchła, trwająca do 1570 roku, wojna, nazwana pierwszą wojną północną. Zakończyła się kongresem pokojowym w Szczecinie w 1570 roku.
Między Danią a Szwecją, sprzymierzającą się z Moskwą, zawarty został pokój, między Polską (Litwa już od 1560 roku nie występowała samodzielnie) a Moskwą stanął natomiast trzyletni rozejm. Moskwa zatrzymywała Narwę i Połock, Litwa – Rygę i Parnawę, Dania – Ozylię, Szwecja – północną Estonię.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Jerzego Topolskiego pt. Historia Polski (Wydawnictwo Poznańskie 2022).
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Niezastąpione kompendium dziejów Polski autorstwa wybitnego historyka
