W marcu 1798 roku rządzący Francją Dyrektoriat wyznaczył niespełna 29-letniego Napoleona Bonaparte na dowódcę nowo utworzonej Armii Wschodu. Młody generał, stojąc na czele blisko 40 tysięcy marynarzy i żołnierzy, miał najpierw zająć Maltę, a następnie ruszyć na podbój Egiptu. O ile zdobycie wyspy nie stanowiło problemu, to kampania pod piramidami potoczyła się zupełnie inaczej niż planował przyszły cesarz Francuzów.
Pod koniec XVIII wieku Egipt już od ponad pięciuset lat był rządzony przez mameluków. Była to kasta wojowników złożona z chłopców pochodzenia niemuzułmańskiego, którzy w młodym wieku zostali wzięci w jasyr, a następnie sprzedani na targach niewolników, nawróceni na islam i wyszkoleni do służby w oddziałach jazdy.
Reklama
Bitwa pod piramidami w Gizie
Chociaż od 1517 roku mamelucy byli nominalnie lennikami sułtana, wykorzystali wyraźne osłabienie imperium osmańskiego w połowie XVIII wieku i uzyskali znaczną autonomię pod przewodem mameluków pochodzenia gruzińskiego – najpierw Alego Beja al-Kabira, a następnie Ibrahima Beja i Murada Beja.
2 lipca 1798 roku armia francuska wylądowała w Aleksandrii i bez trudu pokonała jazdę mamelucką, której metody walki niewiele zmieniły się od czasów średniowiecza. Po zajęciu Aleksandrii Bonaparte starł się z mamelukami 13 lipca pod Szubrachit.
Następnie rozgromił główną armię przeciwnika, dowodzoną przez Murada Beja, w bitwie stoczonej 21 lipca pod piramidami, koło wioski Imbaba, którą od Kairu oddzielał tylko Nil. 24 lipca Bonaparte wkroczył do Kairu, a w pościg za Muradem Bejem, który zbiegł do Górnego Egiptu, posłał generała Louisa Desaix’go.
Brytyjczycy gromią francuską flotę
Na sukcesy Francuzów na lądzie Brytyjczycy odpowiedzieli triumfem na morzu, który miał w ostatecznym rozrachunku przesądzić o losach całej kampanii. 1 sierpnia Nelson odnalazł flotę francuską, która kotwiczyła w szeregu na płyciznach zatoki Abukir koło Aleksandrii.
Doszło do starcia, które w historii znane jest jako bitwa pod Abukirem lub bitwa na Nilu – Brytyjczycy zdobyli lub zatopili jedenaście francuskich okrętów liniowych oraz większość fregat. W rezultacie armia francuska w Egipcie została odcięta od metropolii, a Royal Navy umocniła swoje panowanie na Morzu Śródziemnym.
Nie przejąwszy się tym, Bonaparte i tu przystąpił do reorganizowania społeczeństwa, wprowadzając system administracji i sądownictwa wzorowany na francuskim. Dążył do zniesienia pozostałości feudalizmu, proklamował wolność wyznania i równość wobec prawa, wprowadził rządy prawa oraz instytucję wybieralnych władz. Oczywiście nie trzeba dodawać, że wszystko to odbywało się pod kuratelą Francuzów.
Reklama
Jednym z jego najbardziej znaczących posunięć było założenie Instytutu Egipskiego w Kairze, który propagował na Wschodzie europejską kulturę oraz idee, a jednocześnie podjął badania nad kulturą i historią Egiptu, ogromnie powiększając wiedzę Europejczyków na temat Orientu. Bonaparte dyskutował również z duchownymi muzułmańskimi na temat możliwości przejścia jego armii na islam, jednak zarówno to, jak i inne posunięcia obliczone na zyskanie poparcia miejscowej ludności spełzły na niczym.
Turcja wypowiada wojnę Francji
Po bitwie pod Abukirem Bonaparte znalazł się w niebezpiecznym położeniu. Chociaż bowiem pobił mameluków, nie zdołał ich zniszczyć: Ibrahim Bej wycofał się przez półwysep Synaj do Palestyny, Murad Bej zaś uszedł do Górnego Egiptu, gdzie skutecznie wiązał siły francuskie pod dowództwem Desaix’go.
Tymczasem 9 września 1798 roku Turcja wypowiedziała wojnę Francji i zaczęła przygotowywać dwie duże armie z zamiarem odbicia Egiptu. Francuzi mieli również kłopoty z utrzymaniem kontroli nad Kairem, gdzie 21 października wybuchło powstanie przeciwko okupantom.
Zostało ono brutalnie stłumione, a w starciach straciło życie około dwóch tysięcy Egipcjan i trzystu Francuzów. W tej groźnej sytuacji Bonaparte wymyślił nowy plan, który miał zmusić sułtana do zawarcia pokoju.
Reklama
W tym celu postanowił pomaszerować na Akkę (wtedy w tureckiej prowincji Syria, obecnie w Izraelu), gdzie Turcy koncentrowali armię pod wodzą miejscowego paszy Ahmada al-Dżazzara (Dżazzara Paszy). Bonaparte nie zapominał też o szerszej strategii antybrytyjskiej i z tą myślą napisał list do władającego indyjskim państwem Majsur sułtana Tipu, który miał siedzibę w mieście Śrirangapattana, oferując mu współpracę w walce z Brytyjczykami.
Oblężenie Akki
Pod koniec 1798 roku Bonaparte zorganizował siły ekspedycyjne do inwazji na Syrię. Opuścił Kair 10 lutego 1799 roku i dziesięć dni później zajął twierdzę Al-Arisz, gdzie wziął do niewoli kilkuset Turków i mameluków, których następnie zwolnił na słowo honoru. 25 lutego wkroczył do Gazy, a 7 marca wziął szturmem Jaffę. W tym ostatnim mieście poddało mu się około 2500 Turków, w tym wielu zwolnionych wcześniej z Al-Arisz, licząc na to, że ponownie zostanie im darowane życie.
Bonaparte jednak, uznawszy, że nie ma dostatecznie dużo ludzi do eskortowania jeńców do Egiptu ani prowiantu, by ich wyżywić, nakazał stracić wszystkich wziętych do niewoli. 17 marca 1799 roku Bonaparte dotarł do Hajfy i rozpoczął oblężenie Akki leżącej po przeciwnej stronie zatoki.
Los nie sprzyjał Francuzom: brakowało im ciężkiej artylerii, a wielu żołnierzy zaraziło się w Jaffie dżumą dymieniczą. (Bonaparte odwiedził 11 marca szpital dla zadżumionych, co zostało później uwiecznione na słynnym obrazie Antoine’a Jeana Grosa). Eskadra okrętów brytyjskich pod dowództwem komodora sir Sidneya Smitha wspierała załogę turecką dowodzoną przez Dżazzara Paszę, a francuscy emigranci kierowali turecką artylerią.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Podczas gdy oblężenie Akki się przeciągało, turecki pasza Damaszku posłał dużą armię, żeby uderzyć na tyły Francuzów. Między 8 i 15 kwietnia wojska francuskie pobiły jednak odsiecz turecką w kolejnych starciach pod Nazaretem, w Kanaanie i nad rzeką Jordan, na północ od Jeziora Tyberiadzkiego. 16 kwietnia licząca 25 tysięcy ludzi armia turecka uderzyła na dwa tysiące Francuzów dowodzonych przez generała Jeana Baptiste’a Klébera, a ten odpierał ataki wroga przez dziesięć godzin, dopóki nie przybył z posiłkami Bonaparte, aby rozgromić Turków.
Francuzi kilkakrotnie szturmowali Akkę, ale za każdym razem byli odpierani. W końcu Bonaparte postanowił przerwać oblężenie i wrócić do Egiptu.
Reklama
Napoleon opuszcza Egipt
Odwrót rozpoczął się 20 maja. Zdemoralizowane oddziały francuskie dotarły do Kairu 14 czerwca. Miesiąc później kolejna armia turecka, w sile około 20 tysięcy ludzi, przybiła do brzegów Egiptu. Turcy wylądowali pod Abukirem 25 lipca, ale zostali rozgromieni przez wojska Bonapartego, które zepchnęły ich do morza.
Pomimo tych zwycięstw Bonaparte wiedział, że jego ekspedycja jest skazana na klęskę. Brytyjczycy kontrolowali Morze Śródziemne, uniemożliwiając Dyrektoriatowi przysłanie posiłków. Otrzymawszy wiadomości o porażkach Francji w wojnie z drugą koalicją, Bonaparte uznał, że powinien wrócić do kraju.
22 sierpnia, w towarzystwie zaledwie garstki wybrańców, wsiadł na pokład fregaty, pozostawiając armię pod wodzą Klébera. Po czterdziestosiedmiodniowym rejsie, który przebiegł bez zakłóceń, wylądował 9 października we francuskim porcie Saint-Raphaël. Rodacy powitali go jak bohatera, licząc, że odmieni losy kraju.
Nowy wymiar rywalizacji z Brytyjczykami
Przybycie wojsk francuskich do Afryki Północnej ledwie dziewięć lat po szturmie Bastylii pokazuje, jak szybko rewolucja wyszła poza granice nie tylko samej Francji, ale Europy. Ekspedycja pozostawiła po sobie trwałe dziedzictwo na polu nauki i kultury – odegrała kluczową rolę w powstaniu egiptologii – jednak pod względem militarnym oraz politycznym była w zasadzie porażką.
Reklama
Oznaczała bowiem zerwanie z tradycyjną polityką Francji w Lewancie i zamiast zadać cios kolonialnej potędze Wielkiej Brytanii, skłoniła tradycyjnego sojusznika Francji (imperium osmańskie) do zawiązania sojuszu z jego długoletnimi wrogami, czyli Rosją i Wielką Brytanią. Pod względem politycznym ekspedycja egipska była wymownym przykładem agresywnej polityki zagranicznej Dyrektoriatu, ułatwiając sformowanie drugiej koalicji antyfrancuskiej pod koniec 1798 roku.
Pokazała fiasko projektu mającego łączyć ideały republikańskie z kolonializmem i ekspansją terytorialną. Ekspedycja egipska Bonapartego zmieniła również charakter rywalizacji francusko-brytyjskiej w Oriencie. Wcześniej Francuzi dokonywali wypadów do Indii ze swych baz na wyspach Oceanu Indyjskiego, korzystając z sił morskich, którym Brytyjczycy mogli przeciwstawić własną flotę.
Podjęta przez Bonapartego próba podboju Egiptu odmieniła wszakże to równanie, zmuszając rząd brytyjski do pilnowania nie tylko morskich szlaków do Indii, ale także tych lądowych, przebiegających przez terytoria sąsiadujące z subkontynentem. Od tamtej pory stałym elementem polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii stało się dążenie do zabezpieczenia jej indyjskich dominiów przed atakiem z lądu.
Dalekosiężne skutki
Historycy często uznają inwazję francuską za przełomowe wydarzenie w dziejach Egiptu, które wprowadziło ten kraj w epokę nowożytną. Nie jest to jednak całkiem ścisłe. Sama okupacja w niewielkim stopniu przyczyniła się do „zmodernizowania” społeczeństwa egipskiego, gdyż zasady wprowadzone przez Francuzów były zbyt radykalne i zbyt obce dla miejscowej ludności, a w rezultacie spotkały się z zaciętym oporem.
Reklama
Wytworzyła ona jednak próżnię polityczną, którą wkrótce wypełnił pochodzący z greckiego miasta Kawala pasza Muhammad Ali. Po odejściu Francuzów z Egiptu w ciągu dekady pokonał on Turków i mameluków, a następnie zaczął kłaść podwaliny pod budowę nowoczesnego i silnego Egiptu, który miał odegrać ważną rolę w późniejszych dziejach Bliskiego Wschodu.
Równie dalekosiężnym skutkiem kampanii egipskiej Bonapartego był rozwój orientalistyki, czyli studiów nad kulturami i językami nieeuropejskimi, które stały się ważnym elementem europejskiego kolonializmu. Wyprawa do Egiptu była pierwszą (ale nie ostatnią) w historii najnowszej próbą włączenia społeczeństwa muzułmańskiego do imperium europejskiego.
Edward Said uznaje to wydarzenie za moment kształtujący dyskurs orientalizmu – połączyły się wtedy wszystkie jego ideologiczne elementy składowe i zastosowany został pełen arsenał narzędzi dominacji zachodniej, żeby go narzucić.
Źródło
Artykuł stanowi fragment książki Aleksandra Mikaberidze’a pt. Wojny napoleońskie. Historia globalna. Tom I. Jej polskie wydanie ukazało się w 2023 roku nakładem Domu Wydawniczego Rebis. Przekład: Tomasz Fiedorek.
Kompleksowe spojrzenie na wojny napoleońskie
