Temat podejścia polskiego pospólstwa do cara Aleksandra II Romanowa jest jednocześnie niezręczny i przemilczany. Bo jak tu pisać o tym, że nasi chłopi traktowali rosyjskiego samodzierżcę niczym świętego, stawiali na jego cześć kapliczki i powszechnie wierzyli, że przysłużył im się bardziej niż jakikolwiek władca Rzeczpospolitej?
Zniesienie powinności pańszczyźnianych i uwłaszczenie chłopów nie było ze strony Petersburga gestem dobrej woli ani oznaką zrozumienia ciężkiego położenia wieśniaków.
Reklama
Na obszarze Królestwa Polskiego, wchodzącego w skład Imperium Rosyjskiego, chłopi otrzymali wolność o wiele później niż w zaborze austriackim i pruskim. A nawet później niż chłopi rosyjscy. Decydujący ukaz w tej sprawie, wydany 2 marca 1864 roku, został poza tym ogłoszony w odpowiedzi na postulaty powstańców styczniowych, aby odciągnąć pospólstwo od insurekcji.
Typowy mieszkaniec wsi nie znał jednak tych szczegółów, nie roztrząsał kontekstu i nie zastanawiał się nad terminarzem. Wiedział, że wreszcie zdjęto mu kajdany i że stało się to za sprawą cara.
Setki chłopskich pomników ku czci cara
Andrzej Chwalba i Wojciech Harpula przypominają na kartach książki Cham i pan wątek, o którym niemal nigdy się nie pisze. Mianowicie Aleksander II z dnia na dzień stał się dla milionów mieszkańców ziem polskich nie tylko ukochanym suwerenem, ale też niemalże świętym patronem.
Kult panującego przyjął zupełnie namacalne formy. W całym zaborze rosyjskim na wsiach ochoczo wznoszono kaplice dziękczynne ku czci świętego Aleksandra, a pośrednio – ku czci samego cara.
Reklama
„Jednak najczęstszy znak upamiętnienia czynu Aleksandra II stanowiły nie kaplice, ale krzyże i figury na solidnym postumencie, z towarzyszącymi im inskrypcjami” – dopowiadają autorzy książki Cham i pan.
Początkowo były to proste, „chłopskie” konstrukcje. Z czasem pojawiły się także solidniejsze, wykonane z lepszych materiałów. Władze państwowe przygotowały standardowe projekty, których elementy były masowo wytwarzane przez zakłady produkcyjne. Zadaniem rad gminnych było jedynie ich zamówienie i pokrycie kosztów wykonania.
Pomniki w postaci krzyży, figur czy płaskorzeźb najczęściej stawiano we wsiach parafialnych, lecz także w miasteczkach, miastach powiatowych, a nawet w gubernialnym Radomiu. Posadowiono je w blisko trzystu miejscowościach, jednak nie znamy ich ostatecznej liczby, gdyż nie wszędzie przeprowadzono inwentaryzację tych obiektów.
Inskrypcje zamieszczane na pomnikach brzmiały bardzo podobnie. Przywołajmy te pojawiające się najczęściej: „Wielkopomnej pamięci Wielkiego Cara Wyzwoliciela, Imperatora Al. II, wdzięczni mieszkańcy wsi i gminy…”, „Aleksandrowi II, cesarzowi wszech Rossyi, Królowi Polskiemu wdzięczni włościanie. Pamiątka Oswobodzenia Naszego 2 marca 1864”, „Błogosław Boże Najjaśniejszemu Cesarzowi Aleksandrowi II za nadanie nam Prawa”.
Reklama
W Sandomierzu na płaskorzeźbie umieszczono sylwetkę chłopa modlącego się przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, a powyżej godło rosyjskie.
Jasnogórski kult Aleksandra II Romanowa
Akcja miała oczywiście charakter propagandowy, władze ochoczo nią sterowały. Nie musiały jednak przymuszać chłopów do swojej woli, grozić im czy sięgać po jakiekolwiek środki nacisku.
Kaplice, krzyże i pomniki były tak częste i powstawały tak szybko, bo wieśniacy naprawdę pragnęli je stawiać. Z tego samego powodu bez najmniejszego trudu wśród pospólstwa zebrano dziesiątki tysięcy rubli potrzebnych, by wznieść wielką figurę cara na Jasnej Górze.
Pomysłodawcą projektu był najprawdopodobniej naczelnik powiatu częstochowskiego Michał Konesynow. Ogromny pomnik odlano w Petersburgu, wraz z marmurowym postumentem liczył 8,8 metra wysokości. Został odsłonięty w 1889 roku: w dniu urodzin cara, a zarazem w ćwierć wieku po uwłaszczeniu chłopów.
Reklama
Na uroczystość przybyły tysięczne tłumy. A potem równie chętnie tam wracały. „W kolejnych dniach, miesiącach i latach pielgrzymki zdążające na Jasną Górę modliły się przed pomnikiem jak przed wizerunkiem świętego. Pisali o tym publicyści z Galicji i zaboru pruskiego” – wyjaśniają Andrzej Chwalba i Wojciech Harpula.
Żaden władca Rzeczpospolitej nie doczekał się wśród polskich chłopów podobnego kultu. I żaden nie był wspominany na wsiach równie ciepło, z szacunkiem i uniżonym lojalizmem, co Aleksander II Romanow. Ale czy należy się temu dziwić, znając koszmar, jakim było życie wieśniaków w epoce pańszczyzny?
Bibliografia
Artykuł powstał w oparciu o ksiązkę Andrzeja Chwalby i Wojciecha Harpuli pt. Cham i pan. A nam, prostym, zewsząd nędza?. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Literackiego w 2022 roku.
