Życie w ciasnej, zadymionej, zimnej i zawilgotniałej ziemiance, a więc w typowym słowiańskim domostwie sprzed ponad 1000 lat, nie mogło być zdrowe ani długie. Oczywiście pierwsi Słowianie byli bardziej zahartowani i odporni na kaprysy przyrody niż ludzie współcześni. Ale byli tacy tylko pod warunkiem, że ich organizmy okazały się na tyle silne, by przetrwać dzieciństwo.
Szacuje się, że w czasach przednowoczesnych, a więc nawet do XVIII stulecia, jedna czwarta dzieci w Europie umierała w niemowlęctwie, jeszcze przed osiągnięciem pierwszego roku życia. Łącznie połowa ludzi nie dożywała z kolei dorosłości.
Reklama
Na wczesnej Słowiańszczyźnie, w warunkach szczególnie siermiężnych, a pod wieloma względami wprost pierwotnych, te procenty były zapewne nawet wyższe. W chwili narodzin nowego syna lub córki rodzice mieli więc ponurą świadomość, że potomek raczej nigdy nie wyprowadzi się z domu i nie założy własnej rodziny.
Co mówią słowiańskie kości?
Fakt, że Słowianie palili zwłoki swoich zmarłych, utrudnia wyciągnięcie dokładniejszych wniosków. Nie jest jednak tak, że zupełnie nic nie można powiedzieć. Podejmuje się badania kości z pierwszych cmentarzysk słowiańskich z obszaru Polski, na których grzebano ciała, a nie urny.
Nad Wisłą najstarszego dobrze zachowanego materiału do analiz można szukać głównie w mogiłach z przełomu X i XI stulecia. Zresztą pewną wiedzę dają także resztki kości poddanych kremacji, o ile tylko nie zostały one skutecznie spopielone. W północnej części Słowiańszczyzny istnieją też jednak cmentarze szkieletowe z wcześniejszego okresu.
Zwłaszcza na Morawach i Słowacji nowy obrządek pogrzebowy zaczął się rozprzestrzeniać nawet przed dotarciem na te tereny misjonarzy chrześcijańskich. Milan Hanuliak, archeolog ze Słowackiej Akademii Nauk, podaje, że pierwsze groby szkieletowe Słowian w regionie można datować już na schyłek VIII stulecia. Z kolei z wieków IX i X pochodzi już aż 13 tysięcy znanych mogił.
Reklama
Kości z tych grobów w większości nie były rzecz jasna badane. Nawet wstępne i ograniczone dociekania, których się podjęto, przynoszą jednak cenne rezultaty. Rozmiar kości pozwala odróżnić szczątki osób dorosłych od tych dziecięcych. Istnieją też dużo dokładniejsze metody.
Starte kręgi i korony zębów
Między innymi na podstawie poziomu starcia powierzchni koron zębów albo zużycia kręgów kręgosłupa antropolodzy są w stanie określić przybliżony wiek człowieka w chwili śmierci. Niekiedy do tego celu wystarcza zaledwie kilka kości. Podobnie istnieją sposoby określania płci zmarłego, także wtedy gdy brakuje najbardziej charakterystycznych części szkieletu, jak kości miednicy.
Pewną zagadką jest to, co działo się z ciałami zmarłych niemowląt i małych dzieci. Na znanych cmentarzach z wczesnego średniowiecza znajduje się niewiele ich grobów.
Należałoby się domyślać, że zwykle potomków, którzy odeszli przedwcześnie, nie grzebano w taki sam sposób jak dorosłych. W efekcie archeologia i antropologia nie pozwalają uściślić, jaki odsetek Słowian umierał w dzieciństwie. Więcej da się natomiast powiedzieć o tym, czego wolno było oczekiwać osobom, które doczekały wieku dojrzałego.
Reklama
Jak długo żyli wcześni Słowianie?
Analiza kości z ponad 1650 najstarszych słowiańskich grobów z obszaru Słowacji wykazała, że ludzie, którzy zdołali osiągnąć dorosłość, żyli następnie jeszcze około dwóch dekad.
Średni wiek dorosłych mężczyzn w chwili zgonu oszacowano na 41 lat. Dorosłe kobiety umierały nieznacznie wcześniej – średnia wynosiła 39 lat. Źródłem różnicy były przede wszystkim niebezpieczeństwa związane z ciążą i porodem.
Podobne dane przynoszą badania kości z innych części Słowiańszczyzny, pochodzących głównie z czasów po chrystianizacji. Janusz Piontek zebrał ostatnio wyniki analiz około 10 tysięcy mogił z obszarów od Bułgarii i Macedonii po Ruś, Polskę i Połabie.
Na podstawie ustaleń kilkudziesięciu naukowców pracujących w minionym półwieczu oszacował, że we wczesnym średniowieczu najdłużej żyli Słowianie południowi. Średnia wieku w chwili śmierci osoby dorosłej wynosiła od 42 do 45 lat. Słowianie wschodni umierali przeciętnie po osiągnięciu 36–40 lat.
Reklama
Najgorsze perspektywy rysowały się, jak można sądzić, przed Słowianami z zachodu. W tej części regionu dorośli mogli liczyć na to, że dożyją średnio do 32–41 lat. Z Wielkopolski, Małopolski i Połabia są nawet znane osady, gdzie ludzie dorośli dożywali przeciętnie tylko do około trzydziestki.
Oczywiście trafiali się także szczęściarze o końskim zdrowiu, których nie zabrały epidemie, infekcje, mrozy, klęski głodu albo nieleczone nowotwory. Była ich jednak zaledwie garstka. Ostrożnie można szacować, że niespełna 4 procent słowiańskich mężczyzn osiągało 60. rok życia.
****
Artykuł powstał na podstawie mojej nowej książki pt. Cywilizacja Słowian. Prawdziwa historia największego ludu Europy (Wydawnictwo Poznańskie 2023). To wnikliwe spojrzenie na początki Słowiańszczyzny, wykorzystujące najnowsze ustalenia naukowe. Poznaj życie codzienne, obyczaje i zagadkowe pochodzenie naszych przodków. Dowiedz się więcej na Empik.com.
