Mało która książka w dziejach wywarła na Polaków tak wielki wpływ. W przeciwieństwie do Biblii, dzieł Mickiewicza czy nawet publikacji szalenie popularnej pani Ćwierczakiewiczowej, tę pozycję czytano o deski do deski. Czy też może raczej: od A do Z. Chodzi bowiem o Elementarz Mariana Falskiego.
Elementarz początkowo nawet nie był elementarzem. Marian Falski – działacz socjalistyczny, współorganizator strajku szkolnego w toku rewolucji 1905 roku, więzień niesławnej Cytadeli – po opuszczeniu carskiej twierdzy wyjechał do Krakowa, gdzie znalazł zatrudnienie jako prywatny nauczyciel.
Reklama
Od roku 1909 studiował psychologię i pedagogikę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1910 roku wydał książeczkę Nauka czytania i pisania dla dzieci. Miała tylko 57 kart, a i tak zrewolucjonizowała polską pedagogikę.
Sześć zasad Falskiego
Wypada podkreślić: nie stało się to od razu. Dopiero w 1921 roku praca zyskała tytuł elementarza: konkretnie Elementarza powiastkowego dla dzieci.
Zniknął z niej cały wcześniejszy wstęp, a Falski – na podstawie własnych badań – postanowił zmienić podejście do nauki. Według Ryszarda Wroczyńskiego postawił sobie następujące cele:
1. Rozpoczynanie nauki powinno być prowadzone od wyrazów i prostych zdań, a nie od litery.
2. Poznawanie liter i głosek powinno być produktem analizy wyrazów.
3. Tekst do czytania powinien składać się ze znanych dziecku słów.
4. Wyrazy powinny być przeważnie jednosylabowe.
5. Nauczanie należy zaczynać od tekstu pisanego, a nie drukowanego.
6. Przy nauczaniu czytania trzeba posługiwać się rysunkiem.
Reklama
Najwyraźniej trafił w dziesiątkę. Jego elementarz nie był w żadnym razie pierwszy. Zajął jednak na rynku wydawniczym miejsce, jakiego wcześniej nie zdobyła sobie żadna inna książeczka ucząca czytania.
Ala jednak nie ma kota
Sławomir Koper, autor książki Tajemne życie autorów książek dla dzieci, podaje że wszystkie warianty Elementarza Falskiego rozeszły się dotąd w 20 milionach egzemplarzy. Wydań było według Kopra prawie 80. Choć katalog Biblioteki Narodowej tylko pod tytułem Elementarz zawiera ponad 100 edycji.
Dzisiaj Elementarz Mariana Falskiego kojarzy się zwłaszcza z jednym zdaniem: „Ala ma kota”. Frazy tej wcale jednak nie było ani w najwcześniejszych, ani też ostatnich edycjach.
„Zdanie pada dopiero w wydaniach z lat 30. W najwcześniejszej wersji Ala okazuje się właścicielką psa Asa i kota, nie wymienionego jednak z imienia. (…) Zdanie w kanonicznej postaci wytrzymało tylko do 1949 roku” – wyjaśnia Mikołaj Gliński.
Reklama
Elementarz w bierutowskim duchu
Ogółem Elementarz zmieniał się właściwie bez przerwy. Sławomir Koper pisze wprawdzie, na kartach Tajemnego życia autorów książek dla dzieci, że Falski „niechętnie szedł na kompromisy”, ale jednak koniec końców zgadzał się naginać treść książeczki pod bieżące potrzeby polityczne.
W latach międzywojnia sławny pedagog uciekał od klerykalizacji Elementarza, ale już w wydaniu puszczonym na rynek w nowej, komunistycznej rzeczywistości przewijali się Bierut i Rokossowski, a także… budowniczowie Nowej Huty.
Poza tym była to, jak komentuje Piotr Szarzyński z „Polityki”, wersja wyjątkowo… niepedagogiczne. W edycji z roku 1949:
Nieszczęście goni nieszczęście, dzieci stresowane są w co drugiej czytance. „Morusek (to pies) goni kogutka. Morusek go dogoni. Morusek go udusi” – straszy Falski. […] Lub wiersz o komarze, który spadł z drzewa. Mimo wysiłków całej leśnej entomologicznej rodziny, kona. A konając prosi: „Pochowajcie mnie w leszczynie. Grób usypcie mi w gęstwinie”.
Reklama
Ostatnie wydanie
Wersja z roku 1957 była już weselsza. Ostatnia edycja, na jaką miał wpływ autor, trafiła zaś na rynek w roku 1974, wkrótce po śmierci Falskiego. Nie przypominała właściwie w niczym pierwotnej Nauki czytania i pisania dla dzieci oraz Elementarza powiastkowego dla dzieci.
Zmieniły się nawet ilustracje – na miejsce trącących już myszką obrazków Jana Rembowskiego weszły kolorowe i nowocześniejsze grafiki Janusza Grabiańskiego.
Bibliografia
- Gliński M., Marian Falski, autor kultowego „Elementarza” urodził się 130 lat temu, „Culture.pl”, 7 grudnia 2011.
- Koper S., Tajemne życie autorów książek dla dzieci, Wydawnictwo Fronda 2021.
- Sarzyński P., Ala nie ma kota, „Polityka”, 7 września 2002.
- Wroczyński R., Marian Falski i reformy szkolne w Rzeczypospolitej, PWN 1988.
Nieznane fakty z życia ludzi, którzy stworzyli twoje dzieciństwo
