Kiedy w 334 roku Macedończyk Seleukos, syn Antiocha, uczestniczył, zapewne jako prosty żołnierz, w wyprawie Aleksandra Wielkiego przeciwko perskiemu imperium Achemenidów, zwrócił się do wyroczni Apollona w Didymie (pod Miletem w Azji Mniejszej). Pytał, czy jeszcze kiedyś wróci do ojczyzny. Srebrnołuki bóg odpowiedział: „Do Europy się nie spiesz, dla ciebie Azja jest lepsza”.
I rzeczywiście, młodego wojownika oczekiwała na Wschodzie bajeczna wprost przyszłość. Seleukos został dowódcą hypaspistów (pieszej gwardii królewskiej) i jednym z najbliższych towarzyszy Aleksandra. Po śmierci macedońskiego monarchy wybrano go dowódcą jazdy (hipparchos).
Reklama
Seleukos, wódz szczęśliwy, dzielny i kipiący energią, bez skrupułów wziął udział w zamordowaniu Perdikkasa, jednego z diadochów, który zamierzał pozbyć się swych najgroźniejszych rywali w walce o fantastyczną schedę po macedońskim zdobywcy.
W nagrodę otrzymał satrapię Babilonii (321 rok), zamożną, chociaż położoną nieco na uboczu głównych teatrów wydarzeń. Wygnany w 315 roku przez innego z diadochów, potężnego Antygona Jednookiego, wrócił w trzy lata później, dzięki pomocy Ptolemajosa, syna Lagosa, wybitnego Macedończyka, który zdobył dla siebie i swych następców tron Egiptu.
Początek ery Seleukidów
Seleukos zdołał odebrać dowódcom Antygona Babilonię, a potem irańskie satrapie, zaś w 305/304 roku, idąc śladem innych „następców”, przyjął tytuł króla. Era Seleukidów, „lata Silukku”, jak to mówili Babilończycy, rozpoczyna się jednak od daty wcześniejszej: powrotu Seleuka do Babilonu.
Według kalendarza babilońskiego ten historyczny przełom nastąpił pierwszego dnia miesiąca taszrit, czyli 7 października 312 roku. Babilończycy zaczynają jednak rok od wiosennego miesiąca nisan, dlatego za początek ery Seleukidów uznali pierwszy dzień tego miesiąca, czyli 3 kwietnia 311 roku.
Reklama
Kiedy później Rzymianie opanowali część Azji Przedniej, postanowili dostosować miejscowy kalendarz do swojego, juliańskiego. Odtąd „lata Silukku” liczono więc od 1 października 312 roku, zgodnie zresztą z obyczajem Macedończyków, których nowy rok rozpoczynał się jesienią.
Era Seleukidów odegrała kapitalną rolę w chronologii Bliskiego Wschodu. Przejęli ją Partowie, Żydzi oraz wschodni chrześcijanie; według niej datowano kroniki i dokumenty, aż do czasów średniowiecznych. (…)
Wąskie okno na świat
Seleukos dobrze zasłużył na swój przydomek Nikator, czyli Zwycięzca. Wspólnie z koalicją diadochów zadał miażdżącą klęskę armii Antygona Jednookiego pod Ipsos we Frygii (301 rok).
W bitwie tej wywalczył sobie okno na Morze Śródziemne zdobył północną Syrię, zwaną odtąd Seleucis. Okno jednak okazało się wąskie Celesyrię (południową Syrię) i Palestynę zajął Ptolemajos Lagida z Egiptu, który wprawdzie w batalii pod Ipsos nie wziął udziału, lecz upomniał się o udział w łupach.
Nikator był oburzony, ale nie podniósł broni przeciw dawnemu przyjacielowi, wobec którego miał dług wdzięczności. Celesyria przez 140 lat pozostanie przedmiotem sporu między Seleukidami a Lagidami, którzy o jej posiadanie stoczą sześć zaciekłych wojen.
Zignorowana przepowiednia
W 282 roku Seleukos podjął wyprawę przeciw innemu „następcy” Aleksandra, Lizymachowi, władającemu Macedonią, Tracją i większością Azji Mniejszej, aż po pasmo gór Tauros.
W morderczej bitwie pod Kuropedion, w pobliżu lidyjskiej Magnezji, Lizymach przegrał i poległ. Sędziwy, dobiegający już osiemdziesiątki, Nikator triumfował. Nie miał najmniejszej wątpliwości, że prawem zdobywcy przysługuje mu panowanie nad wszystkimi ziemiami pokonanego króla.
Seleukos podporządkowawszy sobie wiele krain południowej i zachodniej Azji Mniejszej, przeprawił się przez Hellespont. Czy pragnął wrócić do Macedonii, swej dawnej ojczyzny? Czy zapomniał o przepowiedni Apollina Didymejskiego?
Reklama
W każdym razie ledwie Nikator postawił stopę na europejskiej ziemi, zginął (w 281 roku) od sztyletu skrytobójcy, Ptolemajosa Keraunosa, syna władcy Egiptu, któremu zaufał. Został jednak założycielem ogromnego państwa, obejmującego większą część imperium Aleksandra Wielkiego, królestwa, które miało przetrwać dwa i pół wieku.
Jądro państwa Seleukidów
Była to największa i najbardziej różnorodna z hellenistycznych monarchii. W czasach największej świetności królestwo Seleukidów rozciągało się na przestrzeni ponad 3 tysięcy kilometrów od Hellespontu, aż po Indus. Obejmowało powierzchnię od 3,5 do 4 milionów kilometrów kwadratowych i (przynajmniej w części) terytoria 11 współczesnych państw: Turcji, Syrii, Libanu, Izraela, Iraku, Iranu, Afganistanu, Armenii, Tadżykistanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu.
Królestwo liczyło z pewnością co najmniej kilkanaście milionów mieszkańców (starożytna demografia zazwyczaj przypomina zagadki bez rozwiązania). Państwo dzieliło się na różne geograficznie, etnicznie i kulturowo kompleksy — Azję Mniejszą, Syrię z Fenicją i Palestyną, Mezopotamię oraz Iran.
W zachodniej części Azji Mniejszej Seleukidzi sprawowali władzę nad Troadą, Lidią, Karią i Myzją, krainami zamieszkanymi przez ludność pochodzenia anatolijskiego, silnie już wówczas zhellenizowaną. Na wybrzeżu Morza Egejskiego dzierżyli Jonię i Eolidę, które od stuleci były ziemiami greckimi.
Reklama
Na południe od gór Tauros bardzo ważnym regionem królestwa była Cylicja, a ściślej, wschodnia i równinna jej część, gdzie rzeki Pyramos (ob. Ceyhan) i Saros (ob. Seyhan) przez tysiąclecia nanosiły żyzny muł. (…)
Właśnie Cylicja i północna Syria, a od 200 r. także Fenicja i Palestyna stanowiły jądro państwa Seleukidów. Niektórzy historycy zaliczają do tego najważniejszego obszaru także Mezopotamię, „kraj między rzekami” Tygrysem i Eufratem, rozciągający się od wyżyn leżących u stóp Atytauru po Zatokę Perską, w starożytności sięgającą około 200 kilometrów dalej w głąb lądu niż obecnie.
Zwłaszcza równiny południowej Mezopotamii, zwanej tek Babilonią, były gęsto zaludnione. Mimo gorącego klimatu kwitło tu, dzięki sztucznemu nawadnianiu, intensywne rolnictwo.
Bezkresne ziemie Iranu. Wschodnia część mocarstwa
Mezopotamię oddziela od Iranu potężny łańcuch gór Zagros (najwyższy ich szczyt 4547 metrów wysokości), niekiedy szeroki na 200 km. Zachodnie stoki Zagrosu należały do Semitów, wschodnie zajmowały już aryjskie ludy irańskie.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Płaskowyż Iranu jest otoczony ze wszystkich stron rozległymi masywami górskimi: od wschodu są to łańcuchy Beludżystanu, Sistanu (w południowej części Iranu nad rzeką Helmand) i Chorasanu.
Od Zagrosu przez środkowy Iran aż po brzegi Syr-Darii (którą Grecy nazwali Jaksartes), ciągną się nieprzerwanym pasmem stepy i pustynie Daszt-e-Kawir, Daszt-e Lot, Kara Kum i Kyzył Kum. Nieliczne płynące tu rzeki często wysychają w porze letniej, a jeziora bywają słone. (…)
Najdalej na wschód wysunięta była Baktria, położona nad górną i środkową Amu-darią (Hellenowie nazywali tę wielką rzekę Oksos), w dzisiejszej prowincji Mazar-i-Szarif w północnym Afganistanie. (…)
Reklama
Słabości i wyzwania
Seleukidzi władali państwem niezwykle rozległym i trudnym do obrony, gdzie rzeźba terenu, liczne stepy i pustynie doprowadziły do powstania zaledwie kilku szlaków komunikacyjnych, używanych przez tysiąclecia. (…)
W grę wchodziły ogromne odległości, a środki transportu były prymitywne. Przesłanie rozkazów z Syrii na ,daleki wschód” państwa zajmowało długie miesiące. Edykt Antiocha III, wydany 18 marca 193 roku, został wykuty 6 maja w skale we Frygii, zaś 26 czerwca w północno-zachodnim Iranie.
Kilka istniejących szlaków komunikacyjnych było łatwych do zablokowania Seleukidzi łatwo tracili łączność z rozległymi regionami swego imperium. Ponadto władcy nie mogli być wszędzie, musieli przeto obdarzać rozległymi pełnomocnictwami namiestników (satrapów), którzy pozostawali na stanowiskach przez długie lata.
Stwarzało to dla ambitnych jednostek pokusę uzurpacji, zwłaszcza że namiestnicy często mogli liczyć na poparcie miejscowej elity, która wolała mieć monarchę na miejscu, niż w dalekiej Syrii.
Reklama
Orientacja na Zachód
Państwo Seleukidów przez pierwsze lata swego istnienia „zorientowane” było na wschód i do 301 roku można je uznać za królestwo irańsko-mezopotamskie.
Nikator rezydował początkowo w Babilonie, potem przeniósł stolicę do założonej przez siebie Seleukei nad Tygrysem. Miasto to, w którym monarcha osiedlił Macedończyków i Greków, Babilończyków i Żydów, szybko rozkwitło.
Według rzymskiego uczonego Pliniusza Starszego liczyło 600 tysięcy mieszkańców, co wypada jednak uznać za przesadę, skoro obwód podwójnych murów Seleukei, mających kształt orła rozwijającego skrzydła do lotu, wynosił tylko 6,7 kilometra.
Kiedy jednak Nikator zdobył Syrię, natychmiast przeniósł swą rezydencję do Seleukei Pierii u ujścia Orontesu do Morza Sródziemnego. Wkrótce potem nad tą samą rzeką, w miejscu oddalonym około 8 kilometrów od morza, założył nową stolicę — Antiochię. Jako jedna z największych metropolii starożytnego świata miała ona przed sobą świetną przyszłość.
Od tego czasu królestwo zwróciło się ku Zachodowi. Seleukidzi usiłowali wprawdzie bronić dalekich rubieży Iranu. Kiedy tylko mogli, podejmowali dalekie zbrojne wyprawy do wschodnich krain, jednak to, co działo się w Azji Mniejszej, w świecie egejskim, w Syrii i Palestynie było dla nich ważniejsze niż sprawy Partii czy egzotycznej Baktrii.
Potomkowie Nikatora nie mogli i nie chcieli wyrzec się związków ze światem macedońsko-greckim, z którego się wywodzili.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Krzysztofa Kęcieka pt. Magnezja 190 p.n.e. Jej nowa, limitowana edycja ukazała się nakładem wydawnictwa Bellona w 2021 roku.
Tytuł oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej i skrócony.
Edycja limitowana do kupienia tylko w księgarni wydawcy
